Рауан Кенжеханұлы: Цифрлық дербестікті сақтаймыз десек, өз тіліміздің LLM-ін жасау керек
АСТАНА. KAZINFORM – Былтыр Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті Рауан Кенжеханұлымен жаңадан құрылған Qazaq Tili Endowment қорының жұмыс тәртібі туралы сұхбат құрған едік. Сол кезде берілген уәделер мен айтылған жобалардың қаншалықты іске асқанын білу үшін биыл да әңгімеге тарттық.
Duolingo неге қазақ тілін өз қатарына қоспай отыр?
- Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының VIII құрылтайында 2024 жылы Qazaq Tili Endowment қорының үстеме табысы 75 млн 473 мың 20 теңге болғаны, бұл Қоғамды қаржылық дербестікке жеткізгені айтылыпты. Шотта 500 млн теңгеге тарта қаржы жатыр деп есептесек, инвестициялық табыстылығы 15 пайыздай екен. Бұл үнемі осылай болып тұрады деген сөз емес қой. Бір жылдың инвестициялық ахуалы бір жылға ұқсамайды дегендей. Сондықтан Қоғам қаржылық тұрақтылыққа жетті деп айтуға әлі ерте емес пе?
- Қоғам жұмысына қызығушылық танытып, көпшілікке дұрыс ақпарат таратуға себепші болып жатқандарыңыз үшін өздеріңізге алғыс айтамыз. Сұрағыңызға келсек, біріншіден, қазір біздің күнделікті жұмысымызды қамтамасыз етуге мүмкіндік туды. Кеңсе ұстау, есепшінің, заңгер маманның қызметі, жобаларды басқаруға қажет менеджерлік қолдау шығындары бар. Қазір 5-6 адам «Қазақ тілі» қоғамында тұрақты жұмыс істейді. Бұған дейін бұл мүмкін болмаған еді.
Екіншіден, қордың үстеме табысынан келген 75 млн теңге 12 айдың ішінде 40 шақты іс-шара өткізуге мүмкіндік берді. Бірақ біз жыл бойы атқарған шаруаның жалпы шығыны 75 млн теңгеге шықты деуге болмайды. Одан әлдеқайда көп қаржы кетті.
- Оған қаржыны қайдан алдыңыздар?
- Бір жағынан Эндаумент қорының көмегімен қаражат тартуға мүмкіндік алдық. Екінші жағынан, кез келген шараны жоспарлаған кезде қажетті қаржының оннан бір бөлігін ғана Эндаумент қордың инвестициялық табысынан аламыз деп шешкенбіз. Қалған бөлігіне қосымша әріптестерді, демеушілерді тартамыз. Мысалы, кешегі Disney-дің, Pixar-дың, Sony-дің фильмдерін аударған кезде осы қағидамен жұмыс істедік. Олар өз қаражатына аударып, дубляжын жасады, біз насихаттауға күш салдық. Үш тілдегі «Абай» жинағын да осы тәсілмен шығардық. Орысша және ағылшынша аудармасын кезінде жасап қойғанбыз. Авторлық құқықтарын өз есебімізден рәсімдедік. Ал басып шығаруға ATASU компаниясы демеуші болды. Oxford сөздігінің мазмұнын өз ақшамызға құрастырдық, басып, тарату жұмысына Freedom Holding көмектесті.
Сондықтан жаңағы айтқан қырық шақты іс-шараның басым көпшілігі осындай әріптестіктің негізінде іске асты. Құрылтайда берген есепте бәрін кеңінен тарқатып айттық. Жұмысымызға құрылыс, жарнама, медиа компанияларды, банктерді, бәрін тартып жатырмыз. Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы – тілге жанашыр ортаның күш біріктіретін ортақ алаңы. Қазақ тілін қолдағысы келген демеушілер осы ортадан кәсіби маман, тиімді әріптес табады.
- Шыныңызды айтыңызшы, өз еліңізде өз мемлекеттік тіліңіздің мүддесіне деп ақша сұрау ауыр емес пе? Адамдардың ондай ұсыныстарға реакциясы қандай?
- Әрине, біреуден бір нәрсе сұрау оңай емес. Бәрімізде намыс бар. Бірақ қоғамдық қызмет ретінде мойнымызға алғаннан кейін біз үшін ол – міндет. Жеке басымыздың қамы емес, тіліміздің жайы. Сондықтан барынша амалдап, жұмысқа мүмкіндік табуға міндеттіміз. Бүкіл ел болып маңызын мойындаған мәселені шешу үшін көмек сұраймыз. Қоғам құрылтайында да айттым. Біздің жұмыстың жақсы алға басуына Мемлекет басшысының Эндаумент қорына алғаш ақша бөліп, жалпы қоғамның қызметіне ерекше көңіл бөлуі зор көмек болды. Қасым-Жомарт Кемелұлы құрылтайға да арнайы құттықтау хатын жіберіп жатыр. Мәселе ол ақшаның сомасында емес. Бірінші басшының бұл маңызды қадамы жақсы үлгі болды. Кәсіпкерлер, іс басындағы азаматтар осы үлгі арқылы Qazaq Tili Endowment қорын қолдауға лайық, ұлттық мәртебесі, мемлекеттік маңызы бар іс екенін ұғынды. Сондықтан бұл іске ешқандай қиналмаймыз, арланбаймыз. Сұрау, ұсыну, ортаға салу – парыз деп білеміз.
- Былтыр қордың қаржылық есептілігіне әлемге әйгілі үлкен төрттіктің (Big Four) аудитін тартуға ниеттеніп отырғандарыңызды айтып едіңіз. Олар сіздер сұраған жеңілдікті берді ме? Жалпы қордың қаржылық есебін қашан жариялайсыздар?
- Эндаумент қордың бірінші жұмыс жылы енді аяқталып жатыр. Соның қорытындысы бойынша қанша ақша тартылып, қанша инвестициялық табыс түскені, ол табыстың қалай және қайда жұмсалғаны туралы құрылтайда есеп бердік. Astana халықаралық қаржы орталығының ережесі бойынша Эндаумент қордың Қамқоршылар кеңесі бар. Осы Қамқоршылар құрамы қаражаттың қалай жұмсалғанын қадағалайды. Ал аудитке байланысты ниетіміз сол қалпында. Әлі келіссөз жүріп жатыр. Үлкен төрттіктің кез келген ұйымға аудит жасауы кемінде 10-15 миллион теңге тұрады. Сондықтан аудитті жеңілдікпен жасап беруін сұрап көреміз. Қалай болғанда да өткен жылдың қорытындысы бойынша аудит жасалады.
- QazaqLingo деген қосымшасын әзірлеу жұмысы қай сатыда?
- Бұл – біздің өз күшімізбен жасалып жатқан, тіл үйренуге арналған қосымша. Оның мазмұндық негізі – өзіміз құрастырған, «Үйренуге оңай қазақ тілі» деп аталатын өз бетінше тіл оқуға арналған үш деңгейлі әдістемелік құрал. Алдыңғы жылы ІТ университет студенттері арасында байқау жариялап, солардың күшімен жаңа айтып өткен мазмұн негізінде бір нұсқасын жасадық. Оны да барынша тиімді, барынша үнемді жолмен іске асыруға тырыстық. Студенттер барын салды. Дегенмен де тәжірибе болмағаннан кейін әлі де жетілдіруді талап ететін тұстары бар. Сондықтан оны қазір сынақ түрінде ортаға салдық. Адамдар қолданып көріп, пікірін айтып жатыр. Дизайн, мүмкіндіктер тұрғысынан жетілдіретін тұстарын көріп, соны жылдың ортасына дейін аяқтап, жаңа оқу жылында көпшілікке таныстырмақшымыз.
- Қосымша тегін бола ма?
- Иә, тегін жұмыс істейді. Соның негізінде қосымшаны қолданушылардың қауымдастығын да құрғымыз келеді. Кейде тегін дүниенің қадіріне жете алмай қаламыз, сондықтан келген адамдарды тұрақты пайдаланушыға айналдырудың амалдарын қарастырып жатырмыз. Жалпы ол қосымша қолданушының талабына, технологиялардың дамуына байланысты жетілдіріле береді.
Шынын айтқанда, әуелі біз бүкіл әлем қолданатын, көп тілдерді оқытатын осындай платформаларды қазақшалағымыз келген. Duolingo деген платформаны естуіңіз бар шығар. Ірі-ірі, ағылшын, испан, қытай сияқты қырық шақты тілді оқыту әдістемелері жүктелген. Қазір ең кең қолданылатын тіл үйрену платформасы осы. Олармен бірнеше рет байланыс орнатуға қадам жасап көрдік. Америкада жүрген бауырларымызды да қостық. Бірақ әзірге ол платформа иелерінің қазақ тіліне қызығушылығы жоқ. Басқа да қызметтерді зерттеп, сөйлесіп жатырмыз. Әзірше өз қосымшамызды дамыта береміз. Бұл да тіл үйренуші ортаға жақсы көмек болады деп сенеміз. Өйткені әдістемесі өзімізге ұнайды.
Рауан Кенжеханұлы Disney мен Pixarға қандай уәде берді?
- Былтыр Disney, Pixar және Sony-мен бірге іске асырған жобаларыңыз қазақ тіліндегі сеанстарды қолайлы уақытқа қойса, табыс әкелетінін көрсетіп берді. Тіпті «Моана 2»-нің қазақша сеансы басталған кезде комедиялық фильмнің авторлары көрерменге «Бізге келмей, америкалық фильмге бардыңыздар» деп өкпе айтып жатты. Биыл көрермендерді қандай туындылармен қуанту жоспарда бар?
- Бұл – өте маңызды және қызық жоба. Disney, Pixar, Sony-дің Қазақстандағы өкілі – «Меломан» компаниясымен жұмыс бастаған кезде демеуші іздеп, қазақ тіліне өз қаражатымызға аударамыз деп ойлағанбыз.Естеріңізде болса, оған дейін «Болашақ» қауымдастығы да демеушілердің ақшасына аудартып, дубляждап келді. Өйткені үлкен студиялар жарыққа шыққан фильмді өзі қаржыландыратын тілдердің қатарына қазақ тілін қоспады. Ондай тілдердің саны отыз шақты ғана. Оның бәрі әлемде кең қолданылатын тілдер. Кейбір елдер, мысалы Балтық елдері өз аумағында жұмыс істейтін кинотеатр желілерін мемлекеттік тілде контент көрсетуге міндеттейді. Бізде әлі ондай ереже жоқ. Сондықтан басқа жолын іздедік. Келіссөз нәтижесінде студиялар «Меломан» компаниясымен бірге жасаған біздің ұстанымды қабылдады. Демографияның өзгергенін, қазақ тілді аудитория ауқымының өскенін түсіндірдік. Елдегі балалардың төрттен үш бөлігі қазақ тілінде оқып жатыр, олардың үлесі 75 пайыздан асады деген дәйек келтірдік. Олар ойлана келе келісті. Олардың тарапынан бізге қойылған негізгі талап – қаралымды көтеру болды. «Аудиторияның кемінде 20 пайызы қазақша фильмді көруі тиіс» деген меже белгіленді. Бұл жоба басталғанға дейін қазақша дубляж жасалған фильмдердің ішінде ең көп қаралым жинағаны «Аватар: Су жолы» еді. Оның көрсеткіші – аудиторияның 5 пайызы. Демек, 5 пайыздан 20 пайызға жеткізу керек болды. Осындай уағдаластықпен бастап кеттік. «Ойжұмбақ 2»-нің қаралымы 12 пайызға жетті. «Моана 2» көрсеткіші одан сәл жоғары болды. Жыл аяғында «Муфаса. Арыстан Патша» туындысы шықты. Оның нақты цифрларын әлі көрген жоқпыз. Бірақ жалпы оны көруге 1,1 млн адам кинотеатрға барған. Бұл – жақсы көрсеткіш. Осындай нәтижелерден кейін әріптестеріміз әлемдік премьераларды қазақша дубляждауды биыл да жалғастырады. Жоспар бойынша 2025 жылы қазақ тіліне аударылған 5 фильм кинотеатрларда көрсетіледі. 20 наурыздан бастап «Ақшақар» анимациялық фильмін ұсынамыз. Кинотеатрларға мамыр айында «Лило мен Стич», сондай-ақ «Элио» анимациялық фильмдері, қарашада «Хайуандар шаһары 2», ал желтоқсанда «Аватар: от пен күл» деген танымал туындылардың қазақша нұсқалары шығады. Мұның бесеуі де балаларға арналған. БАҚ өкілдеріне осы іске атсалысып, қазақтілді аудиторияның белсенділігін арттыруға көмектессеңіздер деген өтініш айтқымыз келеді.
- Қазақ тілінің цифрлық корпусы туралы айтайықшы. Қашан толық құрылып бітеді? Мәжілісте Асхат Аймағамбетов басқарған жұмыс тобыс осы мәселені реттейтін заң да қабылдап тастады. Осы жаңашылдықтардың бәрінің игілігін қазақ тілін тұтынушылар қашан нақты көре бастайды?
- Оның игілігін халық қазірдің өзінде көріп жатыр деуге болады. Өйткені бәріміз қолданып жүрген алпауыт жасанды зерде жүйелерінің бәрі қазақша жұмыс істеп тұр. Мысалы, ChatGPT-ге кіріп, қазақша сұрақ қойсаңыз, әп-әдемі жауап береді. Өзіміз де күнделікті қолданып жүрміз. Осындағы әріптестеріміздің көбі күнделікті жұмысының бір бөлігін сол жүйелермен жасап отыр. Қазіргі нұсқасының өзінде күрделі қателер жоқ. Тек берген тапсырмаңыз, қойған сұрағыңыз сапалы болуы керек. Бірақ бұлардың бәрі өзімізге ыңғайлап, өзгертуге болатын жүйелер емес. Мысалы, мемлекеттің халыққа электронды нұсқада көрсететін қызметтеріне, білім беру саласына, банк қызметіне бейімдегіміз келсе, оны істей алмаймыз. Ол үшін ашық кодта жасалған жүйелерде жұмыс істеуіміз керек. Ондай да жолы бар. Бірақ бәрінен дұрысы – түп негізі, тамыры қазақша жасалған тілдік модель керек. Біз айтып жүрген мәселе сол. Президент тапсырма берді. Цифрлық даму министрлігі арнайы ұйым құрды. AI-Sana деп аталатын үлкен жүйе жасалып жатыр. Біз де шамамыз келгенше қосылуға дайынбыз. Бұл модельді қажетті ақпаратпен толықтыру үшін қазір мәтін түріндегі, аударма түріндегі қолда бар мәліметтің бәрін сол жерге жинау керек. Оның өз ерекшелігі, «токендеу» (деректің құпия, жасырын элементін, өздігінен мағынасы жоқ элементпен бүркемелеп беру – ред.) деген мәселе бар.
ChatGPT қазақша жақсы жұмыс істеп тұр деп айтып жатырмыз. Уикипедияның қазақшаланып, Google-ге қазақ тілінің қосылуына, Microsoft пен Яндекстің аударма жүйелерінің қазақша жұмыс істеп кетуіне кезінде біз де үлес қостық. Халықаралық әріптестеріміздің бәріне қолымызда бар қазақша мазмұнды (мәліметтер), мәтіндер мен сөздіктерді дайындап бердік. Тіпті сөздерді дыбыстап беру қажет деген соң оны да жасадық. ChatGPT-дің бірінші нұсқасы 2021 жылға дейін интернетте бар білім қорының негізінде жұмыс істей бастады. Сол 2021 жылға дейін қазақша контентті дамыту бағытында мемлекет, қоғам, оқу орындары, жекелеген ұйымдар, соның ішінде біздің, бұрынғы WikiBilim, қазіргі Ұлттық аударма бюросы тарапынан жасалған жұмыс осындай нәтиже берді. Дәл қазір AI сапасын көтеруден бөлек, төл жүйемізді, үлкен тілдік моделімізді жасап шығару міндеті тұр. Ондай модельді кез келген мақсатқа бейімдеп қолдана аламыз. Оны елімізде компаниялар, ұйымдар, оқу орталықтары өз бағытына қарай тереңдетіп бейімдей алады.
Қазақ тілінің цифрлық дербестікті сақтаудағы рөлі
- Қазір қазақ тіліндегі тексерілген, жүйелі базасы бар контент серверлеріне шабуылдар жиілегені, оның астарында жасанды зейін саласындағы бәсеке жатқаны айтылып қалып жүр. Біз одан қалай сақтануымыз керек? Жалпы сақтануымыз керек пе?
- Сақтану керек пе дегеніңіз ойлануға болатын мәселе. Бізге салса, қазақша жүйелерді дамытатын кез келген компанияға көмектесуіміз керек. Ол америкалық болсын, мейлі ресейлік болсын. Өйткені олар өз жүйесін қазақша сөйлеткісі келіп тұр. Қолданушы неғұрлым көп болса, оларға соғұрлым тиімді. Мысалы, «Яндекс» қазақ тіліндегі қолданушылардың санын көбейту үшін Қазақстанға келіп, мәліметтерді жинап, «Алисасын» қазақша сөйлетіп, ішіндегі интерфейстерін аударып, жалпы аударма жүйесіне қазақ тілін қосты. Оның қазақша қолданушы үшін пайдасы болмаса, ешқандай зияны жоқ. Біз одан қауіп көрмейміз. Негізгі қиындық Қазақстанның ішіндегі бәсекенің әлсіздігі, өзіміз жасаған баламалардың жоқтығынан туындап отыр. Цифрлық дербестік деген ұғым бар. Бір елдің ішіндегі интернетті қолданатын аудитория толықтай басқа елден келген сервистердің қолында болса, өзімізді сипаттайтын бүкіл жеке мәліметтерді көре алмаймыз, себебі өз қолымызда ештеңе болмайды. Негізгі қауіп – осы цифрлық дербестіктен айырылып қалу шығар. Әсіресе, мемлекеттің халыққа көрсететін қызметіне қатысты айтуға болады. Ондай қызметтің түрі көп. Оның бәрін сырттан келген компанияларға беріп қоймай, ішкі қызметке айландыруға мүмкіндік туып тұр. Сырттан келген компаниялар, қазақтілді аудиторияның алдындағы тартымдылығын арттырғысы келеді. Оның жалғыз амалы – қазақша мазмұнды көтеру және жүйелерінің қазақша сауатты тануы. Тіпті тек тілді ғана емес, қазақша түс көретін адамның психологиясын түсініп, оған қандай музыка, қандай жарнама ұсынуға болатынын терең аналитика негізінде құрастырып отыр.
- Былтыр мектептерге «Тілге бойлау» әдістемесін енгізу жоспарда бар екенін айтқан едіңіз. Бізге бұл өте келешегі зор жоба болып көрінген. Бірақ оқу-ағарту министрлігінің ресми жиындарында, хабарламаларында ол туралы көп айтылмайды. Қазір жоба қандай сатыда жалпы?
- Кешегі біздің құрылтайымызға Ғани Бектайұлы (Оқу-ағарту министрі Ғани Бейсембаев) қатысты. Біз осы жұмысқа кірісердің алдында министрлік мамандарымен ұзақ ақылдасып, министрмен бірге жеке меморандумға қол қойғанбыз. Сол меморандумда сіз сұрап отырған мәселе айтылған. Бір жылдың ішінде оннан астам облыста қазақ тілі және әдебиеті пәндерінің форумдарын өткіздік. Аймақтардағы 6 мыңдай тіл және әдебиет мұғаліміне осы форумдар аясында «Тілге бойлау» әдістемесін таныстырдық, нәтижесін көрсеттік. Бұл әдістемені іске асырғысы келген балабақша немесе мектептің алғашқы қадамды неден бастау керегін түсіндірдік.
Шешім қабылдайтын басқармаларға да ұсыныстарымызды жібердік. Бұл әдістемені Қазақстанға әкеліп, бейімдеп, іске асырған – Назарбаев зияткерлік мектептері. Біздің білуімізше, министрлік НЗМ-мен бірге осы жүйені елге тарату жағын бөлек пысықтап жатыр.
Одан бөлек, біз оқу сауаттылығын арттыру жобасын да қолға алдық. Білім-Инновация лицейлерімен бірлесіп қазақ тілінде оқитын балалардың арасында «Ана тілі» олимпиадасын өткізуді бастадық. Оның кезеңдеріне сөйлеу, жазу, сөйлем талдау дағдылары кіреді. Ал өзге тілде оқитын балаларға «Жарқын болашақ» деп аталатын бөлек олимпиаданы былтыр өткіздік, биыл да жоспарда тұр. Ол қазақ тіліне қызығатын, ерекше ынтамен үйреніп жүрген балалардың арасында ұйымдастырылады.
Биыл мүмкіндік болса, онлайн форматта ұлттық диктант өткізбекшіміз. Бала болсын, ересек болсын, бәріміз қосылып, бір ыңғайлы платформада берілген қысқа ғана мәтінді диктант ретінде жазып көрсек деген ой бар. Диктанттан кеткен қатені жүйе өзі көрсетіп береді. Мұндағы мақсат біреудің қатесін әшкерелеу емес. Әр адам өз нәтижесін өзі ғана көреді. Біз осы бастама арқылы жазу мәдениетін көтеруге атсалысқымыз келеді. Биыл іске асырсақ деп отырмыз.
- Жаңағы айтқан екі олимпиада тіл үйренушіге не береді, тілге не береді?
- Біз тілге тереңірек бойлап, табиғатын жан-жақты зерттегісі келетін балаларды іріктеп, оларды ынталандырғымыз келеді. Болашақ тіл мамандарын осындай талантты өрендерден жасақтау керек. Қазіргі оқу бағдарламасында біз оқыған кездегідей мазмұндама көп жазылмайды, шығарманың орнын эссе басты, сөйлем талдау, грамматикалық жаттығуларға көңіл аз бөлінеді. Ертең филология факультетіне түсетін балалар саналы таңдаумен келсе деген ойдан туындаған бастама. Әсіресе, жақсы оқитын балалардың арасынан тіл мамандары шығу керек. Педагогика, соның ішінде, филология басқа мамандыққа түсе алмай қалған түлектер келетін қосалқы, кенже бағыт болып қалмаса екен дейміз. Тумысынан жыр-дастан, өлең, айтысқа бейім балалар болады. Оларға қабілетін көрсетіп, өнерін ортаға салу керек. Бұлардың бәрі – болашақ журналистер, тарихшылар, этнографтар, әдебиетшілер. Осы орта күшеймей, олардың деңгейі, білім-білігі кәсіби деңгейге көтерілмей, қазақи ортаның сапасын жақсарта алмаймыз. «Ана тілі» олимпиадасының бір мақсаты осы.
Ал «Жарқын болашақ» олимпиадасының кейбір жүлдегерлеріне жоғары оқу орындарының гранттары берілді. Бұл қазақ тілін білу маңызды әрі трендте екенін көрсететін элементтер деп санаймыз.
«Қазақ тілін техника мен қаржы тіліне айналдырам дегендерге демеуші болуға дайынбыз»
- Цифрлық даму министрлігімен бірге қазақ тілді стартаптарды қолдау гранттарын тағайындау жобасы қолға алыныпты. Осыны тарқатып айтып берсеңіз.
- Бұл да - былтыр қолға алған үлкен жоспарлардың бірі. Бұған дейін Цифрлық даму министрлігінің қолдауымен Digital Bridge деген үлкен іс-шара өтті. Сол шараның бір сессиясын қазақ тілі мен жасанды зерде тақырыбына арнадық. Ол кездегі министр Бағдат Мусин – «Қазақ тілі» қоғамы Орталық кеңесінің мүшесі. Қазір қызметі ауысқанмен, уәдесі бар. Министрліктің қазіргі басшылығы да қарсы емес. Біз бұл жерде дәнекер болып, министрлік ұсынып отырған гранттардың ішіне бір тақырып ретінде қазақша стартаптарды қосқымыз келеді. Гранттық бағдарлама бар, жаңадан ойлап табудың қажеті жоқ. Тек ережесін енгізіп, қазақ тілді жобаларды бөлек байқауда сынауымыз керек. Былтыр қырық шақты жобаның шаруасымен жүріп уақыт бөле алмаған едік. Биыл осы мәселеге қайтып келеміз.
- Жалпы ІТ салада қазақ тілде стартап жасаушылардың саны көп пе?
- Көп. Бізге жиі хабарласып, ұсыныстармен шығып жатады. Стартап жасаймыз деп ниет танытушылардың көбі - жастар, оқуды жаңа бітірген жалынды буынның өкілдері. Жас болған соң максимализм бар, «қоғамға пайдалы жобаны неге бірден қолдап кетпейді» деп өкпелейтін кездер болады. Олармен жеке сөйлесіп, тәлімгерлік жасап, бағыт беруге барынша тырысамыз. Кез келген жобаның алға басып кетуі үшін оның қазақ тілінде болуы жеткіліксіз. Қазақ тілді ортаның қажеттілігін дөп басуы керек. Оны дәл табу қиын. Оңай болса, елдің бәрі стартап жасап, табысты болып кетер еді.
- Былтырғы сұхбатыңызда қазақ тілін құрылыс пен бизнестің, банк пен өнеркәсіптің тіліне айналдыру бағытына ойысатындарыңызды айтқан едіңіз. Нәтиже бар ма?
- Бізге керегі – сіз атаған саланы жақсы білетін әрі тілге жанашыр мамандар. Өйткені бұл жұмыстың ауқымы өте үлкен, бір өзіміз алып кете алмаймыз. Мысалы, құрылыс саласын зерттеп жүрген маман осы саланың сөздігін дайындаймын немесе құрылыс саласының құжаттарын тіл заңдылықтарына сай етіп аударып беремін деген ұсыныстарымен келсе, қолдап жіберуге дайынбыз.
Былтыр Құрылыс және өнеркәсіп министрімен меморандумға қол қойдық. Ол кездегі министр Қанат Шарлапаев болатын. Ол кісі ана тілімізді қолдауға дайын. Ресейдің Омбысынан келген азамат. Жарты жылдың ішінде өзі де тілді біршама үйреніп, сөйлеп кетті. Арамызда бұрыннан жүрген талай отандасымызға үлгі қылатындай қадам жасады.
Министрлік құрылыс, коммуналдық шаруашылық, жер қойнауын пайдалану, өнеркәсіп секілді төрт салаға жауап береді. Осы бағыттардың бәрінде қазақша құжат жүргізіп, заңнаманы жетілдіретін дайын маман аз деп бізге жүгінді.
Қысқа уақыттың ішінде сол құжаттардың бәрін көтеріп, сөздігі мен глоссариін дайындамақ болғанбыз. Бірақ соны игеріп кете алатын маман таппадық. Көп салада мәселе осыған келіп тіреліп тұр. Ниет бар, бірақ оны білетін, түсінетін маман тапшы. Біз Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы өз саласын жақсы білетін, жаны ашитын, саланы қазақша сөйлетуге уақыты мен күшін, жүйкесін сарп етуге дайын адам болса, қолдау көрсетуге дайынбыз. Қолдау дегеніміз демеушілік жасаудан бөлек, сол салаға жауапты жоғары лауазымды азаматтарға шығып, таныстыруға дайынбыз. Қанат Шарлапаевтың орнына келген Ерсайын Нағаспаевпен кездескелі отырмыз. Ол кісі де қызметіне кіріскеннен кейін хабарласып, бірге жұмыс істеу жөнінде ақылдасқысы келетінін айтып жатыр. Сондықтан тосқауыл болып жатқан ешкім жоқ. Бәрі де пайдалы болғысы келеді. Бірақ мәселе нақты жұмыс істейтін, күнделікті уақытын арнауға дайын маманның тапшылығына келіп тіреліп жатыр.
- Ондай ниеті бар, өзінің кәсібилігіне, біліміне сенімді адамға неше теңге көлемінде демеушілік көрсетуге дайынсыздар?
- Ол ұсынатын жобасының ауқымына байланысты. Бүкіл шаруаны ысырып қойып, тек қана осымен айналысам десе, жобасының мерзімі мен құнын нақты айтса, жолын бірге табамыз. Өйткені демеушілік дегенде, өз қалтамыздан суырып алып бере салмаймыз. Құрылыс саласын қазақша сөйлетем десе, құрылыс компанияларының басшыларымен сөйлесеміз. Министр де уәдесін берді. Біздің қызметіміз дәнекерлік жасап, кепіл болу деп санаймыз. Сапасына күш салып, қадағалауды өз мойнымызға аламыз. Құрылысқа ғана емес, кез келген салаға осындай ұстаныммен қараймыз.
Биылғы меже – эндаумент қорға 1 млрд теңге жинау
- Қателеспесем, сіздің Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамына төрағалық ететін мерзіміңіздің аяқталуына 2 жыл қалыпты. Осы екі жылдан кейін ұйымды ізбасарыңызға қандай күйде тапсырам деп ойлайсыз?
- «Қазақ тілі» қоғамы қоғамдық ұйым ретінде ешкімге тәуелді емес, тұрақты жоспары бар, ол жоспарын еркін іске асыра алатындай қаражаты бар ұйымға айналса деп армандаймын. Ұйымды шешім қабылдау жүйесі ашық құрылымға айналдырғымыз келеді.
Бір жылдың ішінде 20 аймақтағы басшылардың сегізін ауыстырдық. Ұлттық оқу орындарының, аймақтық оқу орындарының басшылары келіп жатыр. Өзіміз аймақ деңгейінде қолында әдістемесі, ресурсы, мамандары бар азаматтардың тілдің шаруасына атсалысқаны тиімді болады деген ойдамыз. Себебі, тілдің шаруасы – күнделікті уақыт, күш талап ететін жұмыс.
- Былтырғы сұхбатта Эндаумент қордың шотында 500 млн теңге жатқанын, тағы 300 млн теңгенің уәделері бар екенін айтқан едіңіз. Бір жылдың ішінде ол уәделер орындалмаған сияқты...
- Жалпы бір жылдың ішінде Эндаумент қордың тілді дамыту мәселесінде дұрыс тетік екенін дәлелдедік. Қазір 15 пайыз табысы бар. Бұл қаржыға кем дегенде кеңсе жалдап, түрлі-түрлі жобаны іске асыруға болатынын көріп отырмыз. Биыл қордағы ақшаны 1 млрд теңгеге жеткіземіз деген міндет қойдық. Былтыр жақсы басталған еді. Кейін су тасқыны болды, өзге себептер бар. Уәде еткен азаматтар сәл уақыт беруімізді өтінді. Биыл қайтадан соларға жүгінеміз. Ақша бермейтін болдық деп отырған ешкім жоқ. Тұтқиылдан келген апат олардың да, біздің де жоспарымызды өзгертті. Қолдаймын деп отырған азаматтар аз емес. Оның үстіне, Эндаумент қордың ашықтығын, қорға салған ақшасы ұстағанның аузында, тістегеннің қолында кетпейтінін, тек инвестициялық табысы ғана нақты шараларға жұмсалатынын, нақты есеп беретін, ашықтығы мен тиімділігі жоғары құрал екенін көріп отырғандықтан қолдау әлі де бола береді деп ойлаймын.
