Республика алаңы - Тәуелсіздік әкелген киелі орын
АЛМАТЫ. KAZINFORM – Республика алаңы – Алматының жүрегі ғана емес, сонымен бірге Қазақстан тарихындағы айтулы оқиғалардың куәсі. Еліміздің Тәуелсіздік күні мерекесінде Kazinform агенттігі бұл жердің ерекшелігі туралы әңгімелейді.
Тарихы
Республика алаңы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевтың шешімімен 1980 жылы Қазақ КСР-нің құрылғанына 60 жыл толу күні құрылды. Бұрын ол Мемлекеттік сәулет және қала құрылысы ескерткіші мәртебесіне ие болса, 2015 жылы ол тізімнен алынып тасталды.
Тарихи құжаттарға сүйенсек, 1980 жылы бұл жер «Жаңа алаң» деп аталды. 1982 жылы Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Бас хатшысының құрметіне Л.И.Брежневтің есімі берілді. Алайда 1988 жылы 1 сәуірде КОКП Орталық Комитетінің, КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының және КСРО Министрлер Кеңесінің бұрынғы атауы – «Жаңа алаң» атауын қайтару туралы қаулысы жарияланды.
Кейін 1990 жылы 23 мамырда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі оны Республика алаңы деп атау туралы қаулы қабылдады. Бұл атау еліміздің тәуелсіздігі мен мемлекеттік тұтастығының белгісі.
Республика алаңы — Достық даңғылы мен Желтоқсан көшесінің арасында орналасқан. 1986 жылы 17-18 желтоқсан күндері дәл осы алаңда бостандыққа, тәуелсіздікке ұмтылған қазақ халқы тарихындағы «Желтоқсан көтерілісі» елеулі оқиға болды.
1986 жылы 16 желтоқсанда – Дінмұхамед Қонаев Қазақстан Орталық комитетінің бірінші хатшылығынан алынып, орнына Колбин тағайындалды. Бұл шешім жергілікті халықтың, әсіресе жастардың наразылығын тудырып, оны әділетсіз деп қабылдады. 17 желтоқсан күні таңертең жастардың наразылығы басталып, екі күнге созылды. Тәртіпсіздіктер қайғылы жағдайға әкелді. Күні бүгінге дейін қаза тапқандардың нақты саны әлі белгісіз. Сондай-ақ көліктер, жатақханалар, оқу орындары, сауда орындары мен әкімшілік ғимараттар өртеніп, бүлінген.
Саясаттанушы, саяси ғылымдарының докторы, профессор Жомарт Симтиковтың сөзінше, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы қазақ халқының наразылығы мен ұлттық болмысының қалыптасуында үлкен рөл атқарды.
— 1986 жылдың желтоқсаны Қазақстан халқының ұлттық болмысына деген берік сезімін, әділетсіздікке қарсы шыға алатынын көрсетті. Бұл сәт Кеңес Одағындағы биліктің орталықтандырылуын қысқартуды және бүкіл елде өзін-өзі анықтау үшін ұлттық күресті қолдауды қоса алғанда, одан әрі реформалар үшін бір серпін болды, — деді ол.
1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейін Геннадий Колбин Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметінде қалып, бұл қызметті тағы үш жыл бойы жалғастырды.
Алматыдағы Республика алаңының тарихы мұнымен бітпейді. 1992 жылы Тәуелсіздік алғаннан кейін Наурыз мейрамы мұнда алғаш рет тойлана бастады, кеңестік кезеңде оны ескі алаңда қарапайым тойлауға рұқсат етілген. Содан бері жыл сайын 22 наурызда мыңдаған алматылық күн мен түннің теңелуін тойлау үшін алаңға жиналды.
1986 жылғы жаппай наразылықтардан кейінгі тағы бір қайғылы оқиға 2022 жылдың қаңтарында болды. 4 қаңтарда мыңдаған адам қатысқан митинг басталды. Алматыдағы тәртіпсіздіктер кезінде 149 адам қаза тауып, қала әкімдігі, Президент Резиденциясы, Бас прокуратура, Qazaqstan телерадиокомпаниясы сияқты маңызды ғимараттар, сондай-ақ басқа да бірқатар нысан өртенді.
Қираған ғимараттардың көпшілігі қалпына келтірілді, бірақ кейбіреуі толығымен бұзылды. Мұқият сараптамадан кейін «Qazaqstan» телерадиокомпаниясының ғимараты сүріліп, оның орнына заманауи медиа орталығы салынып жатыр. Президент резиденциясының кешені де бұзылды, мұнда азаматтарға арналған қоғамдық саябақ салынады. Қала әкімдігіне келсек, оны қалпына келтіру жұмыстары аяқталып, ғимарат бұрынғы жұмысына қайта оралды.
Сәулет
Мұнда маңызды ескерткіштер мен сәулет нысандары орналасқан. Көпшілік көрсетілімдер, салтанаттар, мерекелер, әскери шерулер, халықтық серуендер өткізілетін орын. Бұл қаладағы ең үлкен алаң, ұзындығы 580 метр.
Республика алаңының басты көрікті жері- Тәуелсіздік монументі. Шота Уәлихановтың жетекшілігімен авторлар ұжымымен құрылды. Бұл ескерткіш қазіргі Қазақстанның символы. Тәуелсіздік монументі композициясының ортасын 28 метрлік стелла алып тұр, онда қанатты барсқа билік жүргізіп отырған аты аңызға айналған «Алтын адам» бейнесі мүсінделген.
«Тәуелсіздік таңы» монументі 2006 жылы Желтоқсан оқиғасының 20 жылдығына орай ашылды. Монумент Алматы қаласындағы Желтоқсан мен Сәтбаев көшелерінің қиылысында орналасқан.
Ескерткіш 3 бөліктен тұрады. Ортасынан қақ айырылған қос баған өткен және болашақ дау-жанжалдарды сипаттайды, мемлекет еркіндік алып, тәуелсіздік салтанат құрғанын білдіреді. Ескерткіштегі оң қолына желбіреген орамал, сол қолына символдық құс ұстап алға ұмсынған әйел бейнесі халықты бірлік пен ынтымаққа шақырудың белгісі іспетті. Ескерткіш тәуелсіздік үшін, ұлт болашағы, ұрпақ тағдыры үшін жанын қиған қазақ жастарына арналған.
Жыл сайын 16 желтоқсанда осында 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы құрбандарын еске алу монументіне гүл қою рәсімі өтеді. Мұнда осы іс-шараларға қатысушылар мен қоғамдық ұйымдардың өкілдері жиналады.
Сондай-ақ 2022 жылы Қаңтар оқиғасы кезінде қаза болғандарға арналған «Тағзым» мемориалы ашылды.
«Тағзым» мемориалы – көп сатылы сәулет кешені. Бұл ескерткіш әртүрлі түстен тұратын төрт эмоционалды-архитектуралық бөлікке бөлінеді. Атап айтқанда, ақшыл сұр бөлігі еңсеруді, қара түс қаңтар оқиғасы кезіндегі дүрбелең мен үрейді бейнелейді, ал сұр бөлігі – құрбан болғандар мен төгілген қанның, адам шығынының символы, ақ түс тұрақтылық пен дамуға ұмтылуды, қоғамның әл-ауқатын, ұлттың өзін-өзі тануын, күш пен әділетті мемлекетке деген сенімді білдіреді. Әр бөлікте халқымыздың ұлы тұлғаларының қанатты сөздері жазылған тастар мен стеллалар орнатылған.
Алаңның орталық композициялық ерекше орны – Алматы қаласы әкімдігінің ғимараты. Оның айналасында Алматы оқушылар сарайы, Сондай-ақ, Kazinform агенттігін қоса алғанда, телеарналар мен интернет-басылымдардың кеңселері орналасқан аппараттық-студия кешені бар. «Океан» дүкені және басқа да ғимараттар ансамблі қалыптасады.
Бір кездері кәсіпкерлердің стратегиялық маңызды аумаққа қоныстануға талпыныстары болды. Сөйтіп, 2007 жылы мұнда жерасты сауда ойын-сауық орталығының құрылысы басталып, жергілікті тұрғындарға біраз қолайсыздықтар тудырды. Құрылысы кешіктіріліп, нысан 2012 жылы ғана аяқталды. Дегенмен, жақында бұл орталық болашақта балаларға арналған ғылыми мұражайға айналатыны белгілі болды.
1986 жылғы желтоқсандағы митингіні ұйымдастырушылардың бірі алматылық Ермұханбет Қуандық тілшімізбен әңгімесінде осы сауда үйінің құрылысына қатысты бір оқиғаны айтып берді.
Оның айтуынша, 2007 жылы «Желтоқсан» қоғамдық ұйымы бұл жобаға қарсы болған.
Белсенділер бұл жерде мемориалдық аймақ – саяси құрбандарды еске алу символына айналатын «Арбат» түрін құру керек деп санайды.
— Алайда, кейінірек талқылаулар барысында сауда орталығы салынса, алаңға көп адам тартылады, олар ескерткіштермен, тарихпен танысу арқылы бұл жердің маңызын тереңірек түсіне алады деген шешім қабылданды, — деді ол.
Ермұханбет Қуандық 1986 жылғы желтоқсандағы митингіге қатысқаны үшін сотталған 99 адамның бірі. Ол 5 жылға бас бостандығынан айырылды, бірақ кейін жаза мерзімі 2 жылға дейін қысқартылып, 1989 жылы ақпанда Қарағандының «Карлаг» еңбекпен түзеу лагерінен мерзімінен бұрын босатылды. 1991 жылы Президент жарлығынан кейін ол Желтоқсан оқиғасына қатысушылармен бірге ақталды.
Желтоқсан оқиғасына қатысқан ақын Болат Шарақымбай сол бір сұрапыл күндерді жүрегі сыздап еске алады. Оның айтуынша, «Желтоқсан» Қазақстан үшін жай ғана тарихи белес емес, ол ерліктің, күрестің және тәуелсіздікке ұмтылудың символы.
«Желтоқсан» – әрқайсымыз үшін, бүкіл еліміз үшін қиын да азапты тақырып ретінде жадымызда сақталатын тақырып», – дейді ол.
Бүгін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ел тұрғындарына Тәуелсіздік күнімен құттықтады.
