Тағы бір реформа: Мемлекеттің шығыны шектелетін болды
10 мамырда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлыққа қол қойды. Аты айтып тұрғандай, құжат ел экономикасының дамуына септігін тигізетін тетіктермен толықтырылған. Осы орайда біз жаңа Жарлық экономикаға қалай әсер ететінін, қандай артықшылықтар алып келуі мүмкін екенін болжап, Экономикалық саясат институтының директоры, сарапшы Қайырбек Арыстанбековпен бірлесе талдап көрдік.
Мүдделер қақтығысының алдын алуға әрекет
Ең алдымен Жарлық мәтініне үңілсек, экономика саласының ілгері басуына әсер ететін көптеген факторлардың қамтылғанын байқадық. Әрі құжат ел тарихындағы кезекті ірі реформалардың бірі болуы мүмкін. Соның ішінде ең басты назар аударатын дүние – Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің жанынан құрылғалы отырған Жекешелендіру жөніндегі ұлттық офис.
Саясатта, қоғамдық қатынастарда маңызына қарай бірінші кезекте конституциялық реформалар аталады. Енді екінші ірі реформаның басы ретінде «Экономикалық ырықтандыруды» санай аламыз. Жалпы, батыс елдерінде «экономикалық конституция, конституциялық экономика» сөздері жиі кездеседі. Осы тұрғыдан алғанда экономикалық Жарлық бәсекеге қабілеттілікті арттыруды мақсат етеді. Бұл мақсатты мемлекеттің экономикаға қатысуын шектеу және бизнеске бағытталған шығындарды азайту арқылы іске асыра аламыз, – дейді Қайырбек Арыстанбеков.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі қазір Үкіметке емес, Президент Әкімшілігіне тікелей бағынатыны белгілі. Жарлықта айтылған Жекешелендіру жөніндегі ұлттық офистің міндетіне квазимемлекеттік, мемлекеттік активтерді талдау, олардың толыққанды тізімін әзірлеп, жекешелендіруге жататын активтердің тізімін дайындау ісі енген. Бұл тұста агенттіктің Президент Әкімшілігіне бағынатынына неге ерекше зер салдық? Себебі бұрын агенттік Үкіметке қарады, жұмысына Үкімет ықпал ете алатын. Қазіргі ахуалдың ерекшелігі – Президент Әкімшілігі алдымен агенттікті өз бақылауына алып, сосын «Экономикалық ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлыққа қол қойды. Сарапшылар бұл қадамды мүдделер қақтығысының алдын алу тұрғысынан өте маңызды стратегиялық шешім деп санайды.
Қайырбек Арыстанбековтің айтуынша, Жекешелендіру жөніндегі ұлттық офис жұмысына Президент жанындағы Реформалар жөніндегі жоғары кеңес қана өзгеріс енгізе алады. Егер осы кеңестің өзгеше ұсыныстары немесе бастамалары болса, офис шешімдері қайта қаралуы ықтимал. Тағы бір айта кетер жайт, еліміздің экономикалық тарихында жекешелендіру кезеңдері болды, бірақ компаниялар квазимемлекеттік құрылымдардан қарыз алып, жекешелендіруге қатысып жататын. Ал осы жаңа Жарлық жеке сектордың мемлекет ақшасын пайданалып, жекешелендіру процесіне қатысуына тыйым салып отыр.
Айтпақшы, бұл өзгеріс егжей-тегжейлі ойластырылған бастама екенін айта кеткен абзал. Өйткені Президент бұл мәселеге жыл басында, 7 ақпандағы Үкіметтің кеңейтілген отырысында кеңірек тоқталған. Жиында былтыр атқарылған жұмыстарды қорытындылай отырып, Үкімет пен әкімдер жұмыс істеу тәсілін түбегейлі өзгерту керегін ескерткен еді. Мемлекеттік сатып алу, мемлекет пен жекеменшік серіктестік, құрылыс саласын реттеу жүйесін реформалау, инвестиция тарту және бюджет қаражатын тиімді пайдалану ісіндегі реформалар сөз болған. Аталған жайттарға тоқталған Президент экономиканы кешенді түрде ырықтандыру үшін жүйелі шаралар қабылдау қажет екенін баса айтқан. Міне, көп ұзамай мемлекеттің экономикалық үдерістерге шамадан тыс араласуынан біртіндеп шектеуге мүмкіндік беретін реформаға қадам жасалды.
Маңызды механизм: кәсіпкерлік аясын кеңейту
Ендігі көңіл бөлер тұс – бизнес еркіндігі. Жарлық мәтінінде саланы көптеген жеңілдіктер күтіп тұрғаны жазылған. Нәтижесі көп күттірмей көріне бастауы мүмкін. Сарапшы Қайырбек Арыстанбековтің пікірінше, расымен де елдегі бизнес саласы көптеген жеңілдіктерді қалайды, еркіндікке мүдделі.
Жаңа Жарлық тәжірибе жүзінде қалай іске асады, оны уақыт көрсетер. Әйтсе де бизнеске берілетін жеңілдіктерге ден қойылғаны аңғарылады. Қазір елде шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі шамамен 37-38 пайыз шегінде ғана. Себебі белгілі бір дәрежеде шағын және орта бизнесті квазимемлекеттік секторлар ығыстырып келді. Бұл идеяларды Ұлттық құрылтай платформасында жеткізіп, билік назарына ұсындық, – дейді экономист.
Сонымен, шағын және орта бизнестің тынысы ашыла түспек сыңай білінеді. Бұл тәжірибе әлемде жетекші экономика саналатын АҚШ-та да бар. Аталған елде капиталдардың қозғалысын бақылау шектелген. Экономикадағы әкімшілік кедергілер аз. ХХ ғасырдың аяғынан бастап валюталық бақылау жоқ. Құқықтық және сот жүйесіне, оны әкімшілендіруге қатысты толыққанды тәуелсіздік орнаған. Жекеменшік сектордың құқығы өте жоғары деңгейде қорғалғанын көресіз. Осы тәжірибе бізге де ене бастағанын анық аңғардық.
Жалпы, Жарлықта цифрландыру, субсидия, энергетика мен байланыс, жер ресурстары саласында да оң өзгерістерге бағытталған ықшамды реформалар болатыны жазылған. Сондай-ақ тариф саясаты қайта қаралмақ, нақтырақ айтсақ, ынталандыратын тарифтік механизмдер әзірленеді. Біз жоғарыда айтқан шағын және орта бизнеске бұл да көптеген жеңілдіктер береді.
Жеңілдіктің белгісі мемлекеттік сатып алу жүйесінде де байқалып отыр. Мәселен, бұрын мемлекеттік сатып алу үдерісі кезінде көбін квазимемлекеттік секторлар ұтып алатын. Ал жаңа Жарлықта белгілі бір квазимемлекеттік секторда мемлекеттің үлесі 50 пайыздан асса, қатыстырылмайтын болды. Бұны дұрыс қадам деп бағалауға болады, – деп атап өтті Қайырбек Арыстанбеков.
Ендігі кезекте жеке секторлар дамуға үлкен мүмкіндік алып отыр. Бұған дейін де процесс жылдам өрбіп, талаптар едәуір жеңілдей бастаған. Мәселен, кейінгі екі жылда тәуелсіз мамандар Үкіметпен бірлесе отырып, бизнеске қатысты 10 мыңнан астам ескірген әрі артық талаптардың күшін жойыпты. Елімізде 2025 жылға дейін мемлекеттің экономикадағы үлесін 14 пайызға дейін азайту көзделіп отыр. Қазір мемлекеттік меншікте республика бойынша 675 нысан бар. Соның ішінде 7 нысан – республикалық, 250-і – коммуналдық, 262-сі ұлттық холдингтер мен компанияларға тиесілі. Сондай-ақ Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларға тиесілі 150 нысан бар. Осы нысандарды біртіндеп жекеменшікке беру үдерісі жүруде. Десек те экономикалық реформалар бұнымен шектелмесі анық, алда атқарылуы тиіс жұмыстар көп. Экономист Қайырбек Арыстанбеков соның бір тармағы ретінде квазимемлекеттік құрылымдардың шығындарын азайтуды меңзейді.
– Түйткілдер де барын жасыра алмаймыз, мысалы, мемлекеттің экономикадағы үлесі нақты айқындалмай келеді. Оның үстіне үлеске нені жатқызамыз, өнімді ме, бюджетті ме? Қытай реформаторы Дэн Сяопин басты қағида ретінде мемлекеттің шығындарын азайтуды ұстанған. Біздің зерттеуіміз бойынша, квазимемлекеттік құрылымдардың шығыны мемлекеттік бюджеттен асып кеткен. Яғни, квазимемлекеттік сектордың шығынын азайту керек екені даусыз, – дейді ол.
Қорытындылайтын болсақ, мемлекет кезекті ірі экономикалық реформаға беттеп отыр. Осылайша еркіндікке, жеңілдікке құрылған жүйе келешекте оң нәтижесін беруге тиіс.
