ҰБТ: Тестілеудің естілеу түрі бола ма?!

АСТАНА. ҚазАқпарат - Білім саласында биыл да өзгерістер молайып тұр. Жаңартылған білім бағдарламасынан бөлек, ҰБТ-ның өзі толығымен өзгертуге ұшырамақ. Мұның мәнісі мынада: министрліктегілер оны жастардың ЖОО-ға кедергісіз түсуі үшін жасап отырған секілді.

Демек, келесі жылдан бастап мектеп бітіруші түлектерді емтихан күтіп тұр. 

Министрлік оның өзін екі бағытта жүр­­гізуді көздеп отыр. Мәселен, түлектер мек­­теп бітіру емтиханын тапсырса, ҰБТ жаңа ба­ғытпен дамиды. Яғни интег­рация­лық тест­тер жасалады. Сол себепті ҰБТ-ның жаңа бағ­дарламасы дайын­далу­да. Жаңа бағ­дарлама бойынша, олимпиада жеңім­паз­дары да, Назарбаев зияткерлік мек­­теп­терінің түлек­тері де, яғни кез кел­ген оқушы осы емтиханды тапсыратын бо­­лады. Ал­ғаш­­қы кезде түлек- тердің қа­лауына қарай бір­неше мәрте қайта тап­сыруына мүмкіндік бе­ріледі. «Бірақ, ке­ле­шекте ЭЫДҰ стан­дарт­­тарына келеміз» дейді министр Ерлан Са­ғадиев. 

Тестілеу жүйесінде де өзгеріс болмақ. Ол университетке тапсырылатын емтихан жүйе­сіне қарай сәйкестендіріледі. Бұған дейін­гі ҚР Білім және ғылым министрлігі тара­пынан да осындай талпыныстар жа­сал­­ған. Бұл мақсатта екі жыл бойы арнайы әлеуметтік зерттеулер жүргізіліпті. Зерттеу нәтижесі бойынша, көпшілік осы жүйені қол­даған секілді. Бұл жүйе ҰБТ төңіре­гін­дегі дау-дамайды азайтады деген сенімде. Әрі оқу орындары бір-бірімен бәсекеге түс­пейді.

Тестілеу жүйесі қалай пайда болды?

Бүгінге дейін тестілеу әдісі орта мектеп түлек­тері­нің білім деңгейін ба­ғалау құралы ретінде қол­данылып келгені белгілі. Солай бола тұра, тіпті мұға­лім­дердің арасында бұл тәсілге қарсылық білдіргендері де көп. Алайда, жүйені енгізген министрлік өкілдері мұның озық тәжірибе екенін айтқан болатын. Тестілеу әдісін ең ал­ғаш Еуропа елдері қолданысқа ен­гіз­ген. Тестология ғылым ретінде қалып­та­сып, оның тиімді жақтары да жан-жақты зерделенген соң ғана айналымға ене бас­таған. Жалпы, тестілеу әді­сінің тарихы ерте за­маннан басталған. Мұ­ның түп-тарихы ан­тикалық гректерде жатыр. Олар білім алу­шылардың білім дең­гейін бағалау үшін әр­түрлі сынақтарды қол­­­данған. Б.д.д. VI ға­сыр­­ларда Қытайда мем­лекеттік қызметке алуда үміткерлердің ақыл-зерек­тігінің деңгейін бағалайтын алғашқы тесттерді ойлап та­бады. Ал тестілеу жүйесінің қа­лыптасуына ағылшын ғалымы Френсис Гальтон үлкен үлес қосты. Ол өзінің зертханасында 1884-85 жылдары бес жаспен сексен жас аралығындағы адамдардың фи­зиологиялық және психикалық ауыт­қуын тексеріп, 9337 адамды тестілеуден өткізеді. Одан кейін бірінші болып ақыл-ой, интеллектуалды тест терминін ен­гіз­ген адам ретінде Джеймс Маккиннің аты көбірек аталады. Ол елуге жуық зерт­ханалық тест жүйесін жасаған. Джеймстің ойлап тапқан жүйесі педагогтар мен пси­хологтардың көңілінен шығады. ХХ ғасырда пе­дагогикалық өлшем теориясының дамуы­на үлес қосқан бір адам бар. Ол - Ч.Спирмен. Оның ойлап тапқан жүйесі фундаменталды теориялық ізденістер мен мектептің бағалау жүйесін пайдалана отырып, олардың ортақ сәйкестілігін анықтайтын аппаратты қол­дан­ған екен. Одан кейін де тестілеу жүйесі сатылап-сатылап, бірнеше даму кезеңін бастан өткерді. Ақырында, тестілеу жүйесі бір­те-бірте қолданысқа еніп кетті. 

ҰБТ-ны бастаған кім?

Тестілеу жүйесін мықтап қолға алған Еу­ропа елдері болатын. Австралия, Австрия, Болгария, Венгрия, Германия, Дания, Из­раиль, Индонезия, Италия, Исландия, Кипр, колум­бия, Кувейт, Литва, Марокко, Нор­вегия, Румыния, Тунис, Франция, Швейца­рия елдерінде мектеп бітіру емтиханы мен жоғары оқу орнына түсу емтиханы біріктіріл­ген тест жүйесі бойынша жүзеге асып келді. 
Ал Болгария, Дания, Израиль, Италия, Нор­вегия елдерінде тестілеу жүйесі орталық­танған түрде өткізілсе, Австралия мен Гер­манияда тестілеу аймақтарында болады. Ал тест тапсырмаларын мектептер дайындаған екен. 
Ал Ғалым Әбілсейітов министр болған жылдары, яғни 1992 жылы бұл жүйе елімізде қолданысқа ене бастады. Орта білімді бі­тірушілер мен олардың жоғары оқу орынға түсудегі білім деңгейін айқындау мақсатында сол жылы Республикалық тестілеу орталығы құрылды. Тестілеу алғашында жаңаша ақ­параттық технологиялар әдісімен жоғары оқу ор­нына түсу емтиханы ретінде пайдала­ныл­ған. Кейінірек, 1995 жылдан бастап барлық жоғары оқу орындары студенттерінің білім сапасын ағымдағы және аралық бақылауда тестілеу жүйесін кеңінен қолдана бастады. 1999 жылы орталықтанған кешенді тесті­леу­дің енгізілуі талапкерлердің білім сапасын баға­лаудың әділ болуына және мемлекеттік білім гранттары мен кредиттерді білімге сәй­кес бөлуге жол ашты. Ал 2004 жылдан бастап, министр Бір­ға­ным Әйтімованың кезінде Ұлттық бірыңғай тестілеу жүйесіне біржола көш­ті. Бұл ҰБТ жалпы білім беру ұйымдары бі­­тірушілерінің мем­ле­кеттік қорытынды ат­тес­тат­тауы мен орта білімнен кейінгі жоғары бі­лім беру ұйым­дарына қа­былдау емтиханын бі­рік­тірді. ҰБТ жал­пы білім жүйесіндегі білім сапасын сырт­тай бақылайтын тәуелсіз жүйе ретінде қа­лыптасты. 

Ал министр Бақытжан Жұмағұловтың ке­зінде тестілеудің өту мерзімі ұзарды. Со­нымен бірге, колледж бітірген түлектер де ҰБТ-ға қатысуға мүмкіндік алды. Әрі мате­ма­тика пәні тестілерінің әрбір нұсқасына бір логикалық есепті ендіру жүйесі де Жұмағұлов ке­зеңіне тиесілі. Жоғары оқу орнына түсу үшін түлектер межелі елу балды жинақтауы тиіс. Елуден төмен жинаған баланың оқуға тү­суге мүмкіндігі азайды. 

Өзгертілген ҰБТ, жаңарған реформа

 

ҰБТ қолданысқа енгелі бері басынан дау арылған жоқ. Оның қалың бұқараның көңі­лінен шықпауының себебі неде? Неге жыл сайын ҰБТ-дан ши шығады? ҰБТ-ны тап­сыру үшін оқушы да жанталасады, мұғалім де қиналады. Бұл жүйеден неге қол үзгіміз кел­мейді? Оның артықшылығы мен кемші­лігі неде? Көпшілікті мезі ететіні де - осы. 
Тіпті, ҰБТ-ны «суицидке итер­мелейді» деп кі­нә артқандар да көп. ҰБТ-ның жастар ара­сында ұлттық проблемаға айналғанын айтып, қынжылғандар да көп. Осыдан екі жыл бұ­рын қоғам қайраткері Жұматай Әлиев бұл жүйе­ні түзеу қажеттігін айтқан еді. Ол «көр­ші Ресейдің білім министрлігі бі­рыңғай мем­лекеттік емтихан өт­кізу жүйесіне өзге­ріс­тер енгізіп, түлектер үшін шекті балл жи­­­нағанша, емтиханды қайталап тапсыру құқығын қалдырып отыр. Қазақстан осы жүйе­ні ұстан­ғаны дұрыс» деген болатын. 
Оның пікірінше, мұндай жеңіл­­дік түлектердің жоғары оқу орнынан көптеп түсуіне мүм­кіндік береді. Соң­ғы жылдары қазақстандық түлек­тердің арасы­нан да Ресейдің жоғары оқу ор­нын таңдайтындары көбейіп тұр. Бұл жеңілдетілген жүйе мың­даған жастардың шетке ағылуы­на мүмкіндік жасап отыр. Бізге де неге осындай жеңілде­тіл­ген жүйені енгізбеске?! 

Тестілеу жүйесіне қарсылар да бар, қолдайтындар да жетер­лік. Кейбір ата-аналардың пікі­рін­ше, олар бұл тестілеу жүйесіне қар­сы емес. Бірақ мұның бір кем­шілігі - ҰБТ-ға аудандық, аймақ­тық, облыстық рейтинг жасалуы. Бұл рейтингті алып тас­тамаса болмайды. «Өйткені кейбір аймақтарда әкімдердің рейтингісінің көлеңкесінде жақсы оқи­тын балалар қалып қойып жатыр» деген алаң ба­сым. Әрі ол жаттандылыққа итер­мелейді. Жаттатуға үй­рен­ген баланың білі­мі де олқы түсетіні анық. Демек, бұл - фун­­да­менталды білімге жол ашыл­май­ды де­ген сөз. 

Ал белгілі математик Асқар Жұ­ма­ділдаев: «Тест тапсыру дұрыс емес, алайда одан жақсысын ойлап тап­қан ешкім жоқ», - дейді. Шындығы - осы. Соңғы он жыл ішінде елімізде бір мил­лионнан астам түлек ҰБТ тапсырға­нын ескерсек, бұл - жүйенің ұтқаны деген сөз. 
Дегенмен, ҰБТ-ның пайдасы да бар. Ол ең ал­дымен, білім саласындағы  жемқор­лық­ты  жоюға бағытталған форма еді. Бір кездері та­лапкер оқуға түсуі үшін оны объективті ба­­ғалау жағы қиын тиді. Бұл түлектердің оқу­­ға түсуге құлшынысын кемітті. Тамыр-та­ныссыз оқуға түсу мүмкін болмады. Ал ҰБТ осы мәселелердің бәрін шешетін негізгі фак­тор болды. 

Ал кемшілігі ше? Кез келген жүйенің аяқ­талатын тұсы болады. Мүмкін, ҰБТ өз ше­карасынан асып кеткен болар. Мүмкін, ол әу бастағы миссиясын аяқтады. Әрі ол мек­теп бітірген барлық баланың деңгейін анық­тайтын жүйе емес. Сарапшы мамандар оның баланың білімін анықтай алмай­тын­ды­ғын айтады. Кейбір мамандықтарға ҰБТ-ның қатысы жоқ болуы мүмкін. Мәселен, Өнер академиясын таңдайтын талапкерді тест жүйесі арқылы анықтай аламыз ба? Су­ретші мамандығын таңдаушылар матема­тиканы қажет ете ме? Сондықтан барлық мамандыққа бірдей ҰБТ енгізуіміз қате. Түлек емтихан тапсырса, жетіп жатыр. Ал тест қосымша тексеру элементін атқарса, же­­теді. Осы тұрғыдан келгенде, ҰБТ-ны өз­гер­теміз деген министрліктің талабы орын­ды. Мәселе - оның өзгерген нұсқасы қалай болатындығында. Балалар емтихан деп бір шабылып, тест деп екі шабылып, мүлдем титықтап қалмай ма? Министрліктің ұсы­натын жүйесі қандай болмақ? Бұл туралы ма­мандар не дейді?

 

Асқарбек ҚҰСАЙЫНОВ,

педагогика ғылымдарының докторы, профессор:

Елімізде педагогикалық тестология ғылымы дамымаған

- Ұлттық Бірыңғай тестілеу жүйесі 2004 жылы енгізілді. Содан бері көптеген сыни пікірлер айтылып келеді, ұстаздар қауымы да оны қолдамайды. Неге? Оның бірнеше себебі бар. 
Біріншіден, ҰБТ-да қолданылатын тестілеу сұрақтары  оқушылардың мектепте алған білімін шынайы анықтай алмайды. ҰБТ кезінде 5 пәннен берілген 125 сұраққа жауап беру үшін 3,5 сағат, яғни 1 сұраққа орта есеппен 1,7 минут беріледі. Осы уақыт ішінде бала сұрақты оқып, түсініп, жауабын жазуы керек. Бір жарым минутта бір теореманы дәлелдеу, қандай да бір күрделі есепті шығару тіптен мүмкін емес. Сондықтан тест сұрақтары өте қарапайым, төменгі сыныптарда оқытылатын материалдар негізінде құрастырылады. Ондағы ұсынылған төрт жауаптың дұрыс біреуін белгілеу - талапкердің білімін емес, есте сақтау қабілетінің деңгейін көрсетеді. Дерек яки мәлімет негізделген ақыл-ойдың немесе пәндік әрекеттің бағдарлы негізі ретінде қалыптасқанда ғана білімге айналады. Ал дайын жауаптардың дұрыс біреуін таңдау - тестология ғылымында оқу үдерісі барысында оқушылардың тек бір тақырыпты немесе бөлімді қалай меңгергенін анықтау үшін пайдаланылатын ең қарапайым тәсіл.  
Екіншіден, берілген бес пәннің төртеуі - барлық мектеп түлектері үшін ортақ пәндер, біреуін оқушылардың өзі таңдайды. Айталық, талапкер мектеп қабырғасында химия пәнін жақсы оқып, үнемі ізденіп, көптеген олимпиадаларға қатысып, үздік ондықтан орын алып жүр делік. Ол жүз мыңдаған мектеп бітірушілерінің арасындағы химия пәнін терең меңгерген үздік он баланың бірі бола тұра, ЖОО-на оқуға түсе алмауы мүмкін. Себебі, ҰБТ-ның ережесіне сәйкес, талапкер таңдау пәнінен басқа міндетті 4 пәннен емтихан тапсыруы тиіс. Қазақ немесе орыс тілінің балынан бөлек 4 пәннің ортақ есебі ЖОО-на түсуге мүмкіндік беретін жолдаманың тағдырын шешеді. Жаңағы химиядан озат оқушы басқа пәннен әлсіздеу болғаны есебінен оқуға қабылданбай қалуы бек мүмкін. Егер ол талапкер шетелдердің жетекші оқу орындарының химия факультетіне құжатын тапсырса, қабылдайды. Себебі, мұндай алдыңғы қатарлы оқу орындарында ең алдымен, түлектердің таңдау пәні бойынша қабілеті басшылыққа алынады. 
Ең өкініштісі - ҰБТ еліміздегі жалпы білім сапасын көтеруге кері әсерін тигізіп келеді. Мұны барлық мұғалімдер жақсы білгенімен, ашық айта алмайды. Соңғы жылдары оқушылардың ҰБТ-дан жинаған орташа балы білім ордасының негізгі көрсеткіші ретінде бағаланатын болды. Сәйкесінше, соңғы екі оқу жылында мектептердің басты мақсаты ҰБТ көрсеткішін жақсарту болды. Яғни, мұғалімдер ҰБТ-ға кіретін негізгі төрт пәнді талапкерлер дұрыс тапсыруы үшін, тек сол пәндердің тапсырмалар жинағымен жұмыс жасап келді. Бұл тест сұрақтарының деңгейінің төмендігін жоғарыда атап өттік. Ал басқа сабақтарды тиімді оқыту назардан тыс қалып отыр. Бүгінгі білім ордаларының діттегені - терең білім беру емес, қайткен күнде ҰБТ қажет көрсеткішіне қол жеткізу. Осы мақсатта, яғни мектептің деңгейіне кері әсерін тигізбеу үшін кей білім ошақтарының басшылығы сабақ үлгерімі төмен балаларды бұл тестілеуге қатыстырмауға дейін барады. 
Елімізде педагогикалық тестология ғылымы дамымаған, тестолог мамандарды даярлайтын «педагогикалық квалиметрия» мамандығы ашылған емес. Сол себепті, мұндай тестілеуді дамыту үшін аса қажет жүйелі ізденіс жұмыстары жүргізілмей келеді. Өткен ғасырдың 80-жылдарына дейін әлемде білім сапасын анықтауда дұрыс жауаптардың нәтижелері машина көмегімен өңделетін жабық тестілеу жүйесі пайдаланылуда. Сол жылдары талапкер білімінің сапасын көптеген шынайы параметрлер бойынша анықтайтын кешенді тестілеу жүйесіне өту басталды. Содан педагогикалық тестология ғылымы қарқынды дамып келеді. PISA, TIMSS, PIRLS тәрізді білім беру сапасын бағалаудың Халықаралық зерттеулері және басқа да зерттеулер педагогикалық өлшеудің озық әдістерін қолдануға негізделген. 
Дамыған елдерде білім сапасын анықтайтын өлшем жүйесі жасалмайынша, білім сапасын көтеру мүмкін емес деп есептеледі. Білім сапасын көтеру үшін оның ағымдағы жағдайы нақты анықталып, олар ғылыми негізде сараланып, содан кейін ғана сапа деңгейін көтеру үшін нақты шешімдер қабылдануы керек-ті. Әлемнің жетекші елдерінде білім беру сапасын сараптау жүйесін құруға ерекше көңіл бөлінеді. 
Еліміздегі білім беру сапасына шынайы баға беру үшін білім беру сапасын сараптау жүйесін жетілдіру аса маңызды. Бұдан бөлек, әр сыныптағы білім жетістігін бағалау үшін педагогикалық өлшемдер жүйесін, яғни жетілдірілген бірыңғай тестілеу жүйесін жасап, тестология ғылымын дамыту мақсатында «педагогикалық квалиметрия» мамандығын ашып, тестолог мамандар даярлау қажет.

  Гүлзина БЕКТАС, Айдана НҰРМҰХАН,  «Айқын» газеті.