Ұлттық баспасөз тарихы музейін ашып, зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет - Жантас Сафуллин
Оның айтуынша, мұның тарихи негіздері жеткілікті. Қазақтың өз зиялылары шығарған тұңғыш жүйелі газет - «Қазақстан» 1911-1913 жылдар аралығында Орда мен Орал қаласында басылған. «Қазақстан» газетінің өз баспаханасы болған. Ол ғимарат облыс орталығында (Чапаев көшесі, 39-үй) күні бүгінге дейін сақталған. «Қазақстан» газетін шығаруға Ғұмар Қараш, Елеусін Бұйрин, Бақытжан Қаратаев, Шәңгерей Бөкеев сынды батысқазақстандық біртуар қайраткерлермен бірге Жетісудан Мамановтар мен Тұрысбековтер, Семей, Қарағанды өңірінің зиялылары атсалысып, қолдау көрсеткен. Оған қоса Әзербайжан еліндегі мұнай магнаты, тұтас түркі жұртының мақтанышы болған Зейнелғабиден Тағиев те қаржылай жәрдем берген. Уфада, Орынборда оқып жүрген қазақ зиялылары, жастар (ішінде Мағжан Жұмабаев та бар) «Қазақстан» газетіне мақала жазып, әдеби шығармаларын жариялаған.
Екіншіден, халқымыздың тұңғыш жалпы ұлттық басылымдары қатарында аталатын «Айқап» журналы, «Қазақ» газеті, бүгінгі бас басылым - «Егемен Қазақстанның» бастауында тұрған «Ұшқын» - бұлардың бәрінің де редакциясы қазіргі Қазақстан Республикасынан тыс аумақта (Орынбор, Троицк, т.б.) қалды. Сондықтан ол жерлерде музей ашу мүмкін емес.
Үшіншіден, Оралда орыстілді баспасөздің, татар тіліндегі газет-журналдардың да өзіндік тарихы бар. «Қазақстан» газетін шығаруға орыс, татар зиялыларының атсалысқаны тарихтан мәлім. Сол себепті ұлттық баспасөз тарихы музейін ашу арқылы қазақ жеріндегі ұлтаралық татулықтың, ынтымақтастықтың әріден келе жатқандығын насихаттауға болады. Оның үстіне 1911-1913, 1917 жылдары және одан беріде шыққан газеттерде ел тарихына қатысты көптеген құнды деректер сақталған. Мысалы, «Қызыл ту» газетінің 1923 жылғы 30 мамырдағы №22 санында «Аштықтың таңбасы» деген талдау мақалада Орал губерниясындағы халық саны жөнінде айтылған. 1916 жылы губернияда барлығы 696562 адам (Батыс Қазақстан облысындағы қазіргі халық саны да бұған жете қойған жоқ) тұрса, 1922 жылы содан 247306-сы ғана қалған. Соның ішінде қазақтар 335869-дан 156290-ға, казак-орыс 170128-ден 71132-ге, мұжықтар 52011-ден 19284-ке дейін кеміп кеткен. Басқа халықтар 1916 жылы 138554 адам болса, 1922 жылы оның есебі алынбаған. Мұның бәрі аштық пен соғыстың зардабы екендігі анық. Мұндай деректерді ғылыми айналымға қосу үшін арнайы орталық құрып, зерттеу қажеттігі дау туғызбаса керек. Сонда ХХ ғасырдың басынан бергі барлық газет, журналдардың электронды нұсқасын жинақтауға, араб, латын қарпімен жарық көрген басылымдарды барлық зерттеушіге түсінетіндей етіп қазіргі әліпбиге аударып, жинақ шығару, болашақта арнайы сайт жасақтауға мүмкіндік туады. Ең бастысы, Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен ғылыми институттар арқылы тың мәліметтерді айналымға енгізу қажет.
Рухани жаңғыру бағытында құлпытастарды зерттеу жобасын да қолға алу керек. Бұл әр адамның ата-тегін жинақтау арқылы тарих пен дінге қоса кең байтақ даламызда жазба мәдениеті, сәулет және қолөнер өркениетінің болғандығын, жердің иесі қазақ екендігін дәлелдейтін құжат іспеттес. Жобаны жүзеге асыру үшін әр аудан, ауылда жұмыс тобын құрып, көне құлпытастарды нұсқаулыққа сәйкес суретке түсіріп, жазбаларын келтіріп, облыс орталығындағы мамандарға тапсыру қажет. Тарихи ескерткіштерді қорғау инспекциясы арқылы көне құлпытастарды қорғауға алып, тарихи институттарға, мамандарға, өлкетанушыларға қолжетімді ету керек болады. Орынбор мен Астрахан секілді көршілес облыстарға арнайы экспедициялар ұйымдастырып, ол жақтағы ата-балаларымыздың құлпытастарын да суретке түсіріп, тарихи жәдігер ретінде мемлекеттің қамқорлығына алу бағытында жұмыстанған жөн.
Тағы бір айта кетер жайт, Орынбор облыстық мемлекеттік архивінде Ресей империясының қазақ даласын отарлауына қатысты мыңдаған құжат жатыр. Орыс отаршылары қазақ рулары, олардың басты адамдары - сұлтандары, билері мен батырлары туралы ақпаратты мұқият жинастырып отырған. Бұл тізім, әсіресе, жаңа хан сайлау тұсында ерекше хатталған.
«Күні бүгінге дейін еленбей келген маңызды мәселе -мешіттердегі тіркеу құжаттары (метрике). Онда қазақ даласындағы әр сәбидің дүниеге келген күні, қай атадан екендігі, әке-шешесі, туған жері туралы деректер келтірілген. Сонымен қатар некесі қиылғандар жөнінде толық мәлімет алуға болады (онда қанша мәһір, яғни қалың мал алынғанына дейін көрсетілген). Оған қоса талақ немесе ажырасушылар жөнінде де мәліметтер жеткілікті. Мұның бәрі қазақ даласында есеп-қисап жүргізілмеген деген пікірді жоққа шығарады. Қазіргі кезде Башқұртстан астанасы Уфа қаласындағы ұлттық архивте сақтаулы жатқан осы құнды құжаттардың көшірмелерін елге алдырып, зерттесе, Қазақстан тарихының осы кезге дейін белгісіз болып келген қаншама беттері ашылар еді. Тіпті бүгінгі ұрпақ өз бабаларының аты-жөндерін сол құжаттардан тауып қалуы әбден ықтимал. Сондықтан өткенімізге қатысты барлық деректерді зерттеп, жарыққа шығара білуге тиіспіз», деді Ж.Сафуллин.
