Ұлттық терминологиялық қорды дамытуға қазақ баспасөзі жұмыла атсалысса игі

АСТАНА. Мамырдың 5-і. ҚазАқпарат /Қанат Мәметқазыұлы/ - Ұзақ жылдар отарланған ел үшін ұлттық терминологияны тірілту, қалпына келтіру оңай шаруа емес екендігі түсінікті. Бұл шығармашылық ізденісті ғана емес, түрлі сала мамандарының сөз тудыру шеберлігін де қажет ететін құбылыс. Ұлт көсемдерінің бірі Ахмет Байтұрсынұлы 1926 жылы Бакуде өткен түркітанушылардың

Бүкілодақтық 1-ші съезіне қатысып, «Түркі тілдеріндегі терминология жайлы» деген тақырыпта баяндама жасағаны белгілі. Кейіннен осы баяндаманың негізінде «Жаңа мектеп» жұрналына «Түрікшелер құрылтайы» деген мақала жазады. Сонда Ахмет Байтұрсынұлы пән сөздеріне қатысты өзінің жасаған баяндамасына шолу жасай отырып, пікірін білдіреді. «Пән сөздері жағынан басынан-ақ қазақ басқалардан (басқа түркілерден) бөлек жол тұтынды, басқа түріктер әдебиет араб, парсы сөздермен шұбарланса көркем болады дегендіктен, екінші өз тілдерінен пән сөзіне лайық сөздер іздеуге ерініп, дайын пән сөздерді ала бергендіктен, түпкі ана тілі мен әдебиет тілі бөлектеніп, өз сөздерін жат сөздер жұтып, жойып жіберу даражаға жеткен. Қазақ жат сөзге әуестенбей, пән сөзін өз тілінен жасауға тырысты. Әдебиет тілі ауылдағы қазақтың қат білетін, білмейтін ? қайсысына да болса түсінікті болуын көздеді. Тіл арасына жік түсіп айырылмас үшін, жат сөздерді амалсыз болған жерде ғана алатын тәртіп қолданды», деп атап өтеді қайраткер. Шындығында, ұлт ұстазы қазақ тілі мен әдебиетінің көркеюі үшін даңғыл жол салып кетті. А. Байтұрсынұлының қолданып, іс жүзінде енгізген оқулық терминдерінің өзі кейінгі ағартушылардың жолын жеңілдеткені айқын және бұл тек қазақ тілі ғана емес, түркі әлемі үшін өзіндік дара жол болды. «Біздің қазақтың ісі жаңа басталып келеді. Не болары белгісіз. Қазақ иә құрып жоқ болар, иә өз тілімен де өзгелердей тіршілік етер. 20-шы ғасырға шейін түріктің тілін аздырмай асыл қалпында алып келген, тіл турасындағы абырой мен алғыс қазаққа тиісті. Атаның аздырмай берген мүлкін, қолымызға алып быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас», деп жазады А. Байтұрсынұлы «Шора» жұрналында шыққан «Қазақша сөз жазушыларға» атты мақаласында. Расында, алаш қайраткерлерінің тұсынан бергі уақытта қазақ тілі де, ұғым атауларын қазақшаландыру ісі де күрделі кезеңді бастан кешірді. Мұндай ұлт игілігі үшін істелінетін дүниенің маңызын қазақ зиялылары әр кезеңдерде де өзекті етіп көтере білді. Бірақ кеңестік отарлау кезінде қазақ өзге тілден енген сөздерді алмастыруда тек үстем тілге қарап, орыстың тілінен айналып шыға алмағаны белгілі. Соның салдарынан әлі күнге дейін терминология саласы біршама ақсап келеді. Мәселен, қазіргі күні ғылым мен өндірістің отыздан астам салалары бойынша кемінде 5-10 мың термин бекітілуі тиіс екен. Бұдан басқа қазіргі ақпараттық ғасырда күнделікті сөзден сөз туып отыр. Ғаламдық экономикалық үдеріс те түрлі жаңа туған терминдерді алдыға тартады. Осының барлығы заман ағымына қарай қазақ тілінің де терминологиялық қорын уақтылы жүргізіп отыру қажеттігін көрсетеді. Олай болмаса, тиісті шаралар қолданылмаса, мемлекеттік тіл бұрынғы шылаудан шыға алмайтын болып, қазақ тілі баяғысынша шартты ұғымға айналып қала беруі де сөзсіз. Осы тұрғыда, бүгінгі Қазақстанның ресми құжаттарында жазылатын атау сөздер мен баспасөзде һәм халық аузында айтылатын сөздердің алшақтығына назар аудару қажет деп санаймыз. Яғни, ресми органдар атау сөздерді Мемлекеттік терминкомның бекітіп берген үлгісіне қарап қолданатын болғандықтан, ресми құжаттарда тілге қатысты бірізділік болмай отырғаны шындық. Мәселен, өткен жолы Парламент Сенатының жалпы отырысында бір заң жобасына қатысты жап-жақсы қазақша сөйлеп, қазақша баяндама жасап тұрған жас шенеунік жобадағы қазақ тіліндегі терминдерге байланысты «мұны мамандар біледі, солар шешеді, оған менің қатысым жоқ», деп айтып, сенаторлардан біршама «таяқ жеп» қалғаны бар. Ондағы дау тудырған мәселе қазақтың «пайыз» деген сөзіне қатысты болды. Жұрт арасында да, баспасөзде де біршама уақыттан бері қолданылып жүрген осы сөз әлі күнге ресми құжаттарда, заң құжаттарында «процент» күйінде қалып отыр. Себебі - терминком «процентті» «пайызға» ауыстырып бекітпеген көрінеді. Алайда, «пайыз» деген сөзді халық қабылдап кетті, жұртшылық арасына еніп алды, баспасөзде орнықты қолданылып келеді, осылайша қабылданса да болар еді ғой, деген ойға қаласың. Тағы бір айта кетерлігі, бүгінгі баспасөз де өзінің қарқынымен терминкомға, оның ұсыныстарына қарап, бекітуін күтіп отырмақ емес. БАҚ халықаралық жиындарда, елдегі басқосуларда ресми тілде айтылатын кез келген сөздің баламасын тауып, кейде сәтті, кейде сәтсіз етіп халыққа ұсынып отыр. Дегенмен де, баспасөз жүзінде жаңадан пайдаланылып жүрген терминдерде де бірізділік байқалмайды. Мәселен, «казахстанское содержание» деген термин шықты. Ресми заң нормасында мұның анықтамасы: «қазақстандық мазмұн ? мемлекеттік сатып алу туралы шартты орындау кезінде жұмысқа тартылған кадрлардың жалпы санынан жұмысқа тартылған қазақстандық кадрлардың немесе әлеуетті өнім берушілер тауарларының, жұмыстары мен көрсететін қызметтерінің жалпы құнынан тікелей де, қосалқы мердігерлік шарттарды жасасу арқылы да сатып алынатын отандық тауар өндірушілердің және жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді отандық берушілердің тауарлары, жұмыстары, көрсететін қызметтері құнының проценттік мазмұны» - деп көрсетілген. Қазақ баспасөзінің біршамасы да ресми құжатқа сүйеніп, сол қалпында «қазақстандық мазмұн» деп алып жүр. Бірқатар БАҚ «қазақстандық сипат», «қазақстандық қалып», «қазақстандық мөлшер» деген тіркестерді қолданады. Сондықтан да, осындай сөздің қайсысын пайдаланған ұтымды болатыны да қазақ баспасөзінде көтерілсе игі. «Наукоемкий» сөзін «ғылыми қамтымды», «ғылыми ауқымды» деп те екі түрде қолданамыз. Бұдан тысқары экономикалық-қаржылық терминдер күн санап балалап жатыр. Ендеше, жалпы ұлтқа түсінікті тілмен ақпар тарату үшін, баспасөздегі бірізділікті сақтау үшін, ұлттық терминологиядағы қорды толықтыру үшін қазақ тілді БАҚ та ортақ іске жұмылса. Жауапты тіл мамандары қазақ баспасөзінде термин сөздердің қалай қолданылып отырғанын зерттеп, бір жүйелілікті қадағалауды қолға алып, пікірлерін баспасөзде жариялап, терминком назарына дұрыс атауды ұсынып отырса игі. Ал мемлекеттік ұйымдар мемлекеттік стильдегі аудармасы, баламасы бар бірақ әліге дейін қазақшаланбай отырған терминдерге өздері ұсыныс жасаулары тиіс. Айналып келгенде, басты мәселе баспасөзге тіреледі. Ресейдің телеарналарын қарасаңыз, шетелден енген терминдерге түсінік беру мақсатында «Экономикалық сөздік» айдарымен ақпар беріп, халықтың экономикалық-қаржылық сауатын көтеруді қолға алған. Ал қазақ баспасөзінде кейде жоғарыдағыдай терминдерді қолданғанда жалпы оқырманды былай қойып, сауатты азаматтардың басы қататыны да шындық. Сондықтан баспасөздегі сәтті шыққан ұсыныстар Тіл комитеті тарапынан қадағаланып, іріктеліп отырса, игілікті жұмыс осы болар. Баспасөз беттерінде де терминге қатысты осы тұрғыдағы дұрыс ұстанымның болуы шарт. Бұндай ұстанымның басты бағыты - орыс тілінен енген сөздерден шама келгенше қашып, қазақша сөз табу, ал халықаралық терминдерді дұрыс баламасы табылғанша, со күйі қолдана тұруға саяр. Өйткені тіл мәселесінде барлық пәле отарсызданудан (деколонизациядан) кете алмай отырғанымызда. Яғни, ең алдымен қазақта болған байырғы сөз қолданылуы тиіс, оны шеттету жөн емес. Кейіннен халық арасында қабылданған сөздер болса, одан да қашуға келмес (мәселен «пайыз» бен «процентке» қатысты). Екінші жағынан әлемдік терминология барлық ұлттың тілінен жоғары тұрады. Өйткені әлемдік ілгерілеушілікті бір ғана ұлт немесе мемлекет жасап отырған жоқ, жалпы адамзат баласы жасап отыр. Ал ондай дамудың тіліне кез-келген немесе бір ғана ұлт тобының тілі жетпейтін болғандықтан, интернационалдық терминдер қыстырылып, соның орнын толтырады. Оның үстіне, термин жасаудың дүниежүзілік стандарттары және бар. Сонымен бірге, қазақтың көне сөздеріне де қатысты ұғымдарды жаңғыртуға қадам басқан дұрыс. Осы бір мәселені Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің отырысында депутат Өмірбек Байгелді көтеріп, «Қызыл крест» деген сөздің орнына «қызыл айқыш» ұғымын қолдану керектігін, қазақта «крестке» қатысты бұндай сөз бұрынғы замандарда қолданылып келгенін дәлелдеп көрсетті. Оның айтуынша, қазақтағы «айқыш-ұйқыш» деген сөздегі «айқышыңыз ? крест» екен де, «ұйқышыңыз ? жұлдыздың түрлері» екен. Міне, бұл да бір жаңғыртатын сөз. Қазақ баспасөзі - ұлттың тілін дамытуға ықпалды болам десе, терминдік қорды молайтуда бірігу, ұсыныс жасау, газет бетінде талқылауды ұйымдастырған орынды болмақ. Сонда ғана «атаның аздырмай берген мүлкін», болашаққа тоздырмай қалдырамыз.