Ұлттың жаны мен болмыс өзгерісі

АСТАНА. ҚазАқпарат - Біз әлемді мойындату туралы жиі айтамыз. Көркемдік оймен танылудың жолы, жалпы қиын. Мұхтар Әуезовтің көркемдік әлемі түркі жұртының арасынан дүниеге кеңінен тарағанын мақтанышпен еске алып қоятынымыз бар.

Дүниежүзі кеңістігіндегі рухани игілікті игеру барысында қазақ халқының әлеуеті қазір қалай сезілу үстінде деген ой ендігіні жиі мазалауға тиіс. Оған және ұлттың келбеті, өмір сүру дағдысы, менталитеті мен өткен тарихының әсері қандай болу керек? Осы мәселе төңірегінде әңгіме өрбітуді жөн санап, ақын Шаяхмет ҚАЛИҰЛЫ мен психология ғылымдарының кандидаты, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің жалпы және этникалық психология кафедрасының доценті Жарас СЕЙІТНҰРҒА жолыққан едік.

- Әңгімемізді «Ұлттық тұрғыдан әлем­ге танылудың бағытын, бағдарын, нақ­ты жолын қалай іздеп жатырмыз?» - деген сауалдан бастасақ. Шаяхмет ҚАЛИҰЛЫ: - Біз қазіргі таңда, ұлттық тұрғыдан әлем­ге танылудың емес, Қазақстанды та­ны­тудың бағыт-бағдарын ұстанып отырмыз. Мемлекетімізде өткізіліп жатқан түрлі-түрлі форумдар осының айғағы. Бұл да дұрыс, әри­не. Дегенмен, бұған қоса ұлттық бағыт-бағ­дарымызды да ескергеніміз жөн болады. Қайткен күнде де әлемде қазақ хал­қы­ның өз қолтаңбасы болуы керек. Жарас СЕЙІТНҰР: - Өзгелердің біз туралы қандай да бір пі­кірінің қалыптасуына әр түрлі факторлар әсер етеді. Әсіресе, жекелеген тұлғалардың ролі үлкен. Кез келген қазақ ұлтының өкілі тек өзінің жеке басын ғана көрсетіп қой­майды, ол тұтас бір ұлттың бейнесі, нақты үл­гісі болып табылады. Біздің азаматтар осы­ны ұмытпаса екен. Әйтпесе, сыртқа шық­қан кей қазақтардың өздерін қалай бол­са солай ұстап, ішкі мәдениеттерінің тө­мен екендігін көрсетіп жататындары кез­де­седі. Жалпы, ақшаның буы мен бақы­лаудың жоқтығы адамды есіртіп жібереді ғой. Қазақтарды әлемге танытуда саяси тұлғаларымыздан бөлек, спорт және өнер жұлдыздарының да орны ерекше. Жақында әлемдік чемпионатта бокста жеткен табысымыз шетелдік баспасөз беттерінде қазақтар туралы айтуға себеп болды. Сон­дай-ақ, қазақтар туралы түсірілген кинофильмдер де маңызды. Кезінде сайқымазақ Бораттың Қазақстан туралы өтірікке құрылған фильмі үлкен дау тудырғаны бел­гілі. Батыстың тоғышар тұрғындары үшін Қа­зақстанның бейнесі осындай көрсе­тілімдерден де құралуы мүмкін.

- Кез келген ұлттың өзіндік ерекше­лі­гі, бітім-болмысы, өмір сүру дағдысы ұзақ уақыт қалыптасады. Оған бодан­дық­тың әсерін қаншалықты өлшей алып жүрміз? Жалпы, қазақ мінезі туралы айтқанда біз нені басшылыққа алу­ға тиіспіз? Шаяхмет ҚАЛИҰЛЫ: - Иә, өзіңіз айтқандай, кез келген ұлт­тың бітім-болмысы, әдет-ғұрпы, өмір сүру дағдысы, керек десеңіз, сөйлеу мәнері де ұзақ ғасырлар бойы қалыптасатын заңды құ­былыс. Ал бодандыққа келсек: өктемдік жүр­гізген ұлт өзінің дұрыс деп таныған көз­қарасын қалыптастырып, боданда болған елді әдейілеп, күш-қуат алатын ежелгі ата тамырдан үзіп, басы болғанмен - миы жоқ, көзі болғанмен - көрсоқыр, айтқанына жү­ретін, айқайына көнетін қағидаттарды еріксіз түрде тықпалап, дүбәра ұлтқа айналдырып, соның нәтижесінде өздері ба­қыт­ты тұрмыста баяшат өмір сүрді. Жасал­ған бұн­дай қастандықтың зардабын әлемде еш нәр­семен өлшеуге болмайды. Осындай зар­дап шеккен Қазақ мемлекетінде дәл қазір әйелден ұят, еркектен намыс кетіп, ұқсас жыныстылардың некелесуі деген мәселе туып отыр.

Жарас СЕЙІТНҰР: - Отар болған мен болмаған халықтың ру­хы, сана-сезімі әр түрлі болып келетіні бел­гілі. Империялық санасы бар ұлттар өк­темдеу келеді. Қазақтардың бірнеше ғасыр бодандық күйде болуы психологиямызда өзіндік ізін қалдырды. Метрополиядағы аға ұлт өкілдері алдында қорғаншақтап тұру, олар­дың тілі мен мәдениетін артық көру, өзіміздікін менсінбеу, құлдық мінез, арамызда мәдени маргинал тұлғалардың кез­десуі сияқты және т.б. теріс зардаптарды ай­туға болады. Оларды психологиялық түр­де өлшеуге де болар еді, бірақ онымен ешкім айналысып жүрген жоқ. Жалпы, ұлт психологиясы соңғы жиырма жылда үлкен өзгеріске ұшырады.

- Әр үйде күнде той болуын тілейтін хал­қымыздың дәстүрге айналған жиын-той­лары аудан, қала, облыс, рес­публика кө­лемінде түрлі мерейтойлар, е­скерткіш ашу, еске алу түрінде көрініс тауып жатады. Осының зияны мен пайдасын қа­лай өлшеуге болады? Шаяхмет ҚАЛИҰЛЫ: - Соңғы кездері ебін тауып, жиын той­лар­ды көптеп өткізіп, мәре-сәре болып жат­­қанымыз жасырын емес. Иә, кешегі ел қамы, жер тағдыры үшін жан пидалықпен кү­рескен баһадүр бабалар мен ел тұлға­ла­рын еске алып, той-томалақ жасап, халық­тың ойына күш, бойына қуат беру қуанарлық жәйт. Өйткені, арысы 300 жылға таяу бо­дан­дық, берісі 70 жылдық тоталитарлық жүйе­нің тепкісінен әбден езілген, сол сана-сезіммен уланған халықты өз тарихымен сусындатып, ата-баба рухымен қарулан­ды­рып, еңкейген еңсесін тік көтеріп алуының, болашақ қазақ мемлекетіне нық қадаммен баруының кепілі. Бірақ өз атын шығармақ болып, қисынды-қисынсыз ұлан асыр той жа­сап, бос мақтанға бару - ақымақтың ісі.

Жарас СЕЙІТНҰР: - Бүгінде қазақ тойының формасы мен маз­мұны өзгеруде. Сөз жарыстар азайып, ән-күй, өнер сайыстары алға шығуда. Ал ес­к­ерткіш ашу кеңестік заманнан қалған дағ­ды. Баяғыда күн көсемнің (Ленин) ес­керт­кіштері ең шалғай жатқан ауылдарға да қойылатын. Біздің ата-бабаларымыз кім-көрінгенге ескерткіш белгі қоя бермейтін. Ұлтқа еңбегі сіңген жандар ғана құрмет­те­ліп, есімдері аңызға айналып кетіп жатады... - Психолог Н.Самбетқұлова адам жұ­мысының сапасын басқалармен қа­рым-қатынасынан көруге болатынын үш категорияға бөліп қарастырады: «Бі­реулер жалқау, ұяң, бірақ көпшілікті сый­лайды, ізеттілік көрсетеді. Ал біре­у­лер іскер, қатал, бірақ жұмысты сапалы орын­дауды талап етеді. Үшіншілер аз нәр­сені шала істеп, оны жұртқа түгел мә­ліметтеп шығады», - дейді. Жалпы, қа­зақ мінезі туралы айтқанда қай категория басымдық алады? Шала істеген жұмысын үлкен шаруа тындырғандай етіп көрсету біздің халықтың бойынан байқала ма? Шаяхмет ҚАЛИҰЛЫ: - Н.Самбетқұлованың адам жұмысы­ның са­пасын үш категорияға бөліп көрсетуі өмір шындығына сай келетін тұжырым. Жал­қау адам өзінің қолынан белгілі бір жұ­мыстың келмейтінін жақсы түсінгенімен, өз ортасынан ажырап қалмау үшін бас­қа­лармен барынша сыпайы, биязы түрде мә­міле жасайды. Ал қатал адам, әу баста өзіне де қатал. Кез келген жұмысына жа­уап­кершілікпен, шынайылықпен қарайды. Соның нәтижесінде сапалы жұмыс істеп, игілікті шаруа тындырып, саналы ғұмыр кешеді. Ал енді істеген аз нәрсесін далитып, елге көрсетуге құмар немесе «менің мына жұмысымды істеуге ешкімнің күші жетпейді» - деп даурығатындар, не дарынды (білімді), не дарынсыз емес ортадағы шалалар.

Жарас СЕЙІТНҰР: - Ғылым адамы болғандықтан арнайы зерт­теулер нәтижесінде алынған сенімді әрі тексеруге, дәлелдеуге болатын типологияны дұрыс көремін. Ал тұрмыстық бақылау ба­рысында алынған топтастыруларды су­бъек­тивті сипаттау деп есептеймін. Бүгінде психология ғылымы сипаттаудан (дескрипция) әдіснама деңгейіне (эксперименттік әрі теориялық ғылыми зерттеу) көшіп кеткен. Сондықтан бұл категориялар қазақ мінезін зерттеуге келіңкіремейтін сияқты. - Қала мектептерінің біріне 9-шы сы­ныпқа ауысқан бойжеткен көршім­мен әңгімелесе отырып: «Сыныптас­та­рың қалай қабылдады?» - дегенімде: «Бірін­ші күні-ақ руымды сұрағанда таң­қалған едім. Сыныпта руластар бір-бірімен жа­қын араласатынын білгеннен кейін мен де достарымды тез-ақ тауып алдым», - деді. Бұл ненің белгісі? Шаяхмет ҚАЛИҰЛЫ: - Ата-бабаларымыз бір замандарда ру-ру бойынша өмір сүргендіктен екінші бі­реуді көргенде, алдымен оның руын сұ­рай­­тын. Сосын әйтеуір бір жақындығын тауып: «Е-е-е, қарға тамырлы қазақпыз ғой»,- деп өзіне жақын тартып, жылылық көрсетіп, кісілік мейір-шапағатқа бөлейтін. Ал қазір үлкен жақтан алғанда бәріміздің қойымыз қоралас, руымыз аралас, жаңа дәуірде жаңа­ша өмір сүріп жатырмыз. Сондықтан бүгінгі «Қайтсек қазақ мемле­кетін баянды ете­міз?» - деп жанталасып жүрген кезеңде руға бөліну, өз руын жөнсіз дәріптеу - әлі балаң ойда жүрген, сауатсыз, надан, на­құрыстың ісі. Жалпы, «Менен басқа неме жоқ, қара суда кеме жоқ» - дейтін ұшқа­ры­лық­тан аулақ болған жөн. - Соңғы кездері жиі айтылатын бәсе­ке­ге қабілетті болудың маңызын қалай тү­сініп жүрміз? Бәсекеге қабілетті ұлт болу­дың жолын таба алып жүрміз бе? Жал­пы, қазақты қандай сұрақ толған­ды­рады және оған нендей жауап алып жа­тыр? Шаяхмет ҚАЛИҰЛЫ: - Бізде қазір бір нәрсе жасасақ, «бә­се­ке­ге қабілетті» болады деген сана бар. Се­бебі, бұрын еш нәрсе жасаумен айна­лыс­паған (завод, фабрика салмаған) ұлт. Яғни тә­жірибе жоқ. Бәсекеге қабілетті болу үшін әуе­лі сол ұлт іс-тәжірибеден өтуі керек. Сол ар­қылы өзін-өзі шыңдауы, ширықтыруы, ши­ратуы, пісіп жетілуі тиіс. Дәл қазіргі таңда қазақ халқын дереу «бәсекеге қабілетті» ұлт етемін деу, тұяғы жер тарпыған тұлпар мен ар­баға жегіліп өлермен халде тұрған өгізді бәй­геге салумен тең шаруа. Сондық­тан ал­дымен халыққа көп еркіндік, барынша мүм­кіндік беріп, олардың кез келген іске де­ген шеберлігін арттырып, сенімін күшей­тіп, руханиятын байыту қажет. Менің байқауымша, қазақты: болашақ­та та­бан тіреп тұра аламыз ба, жоқ басқадай жағ­дай туындап кете ме? - деген ой мазалайды. Бұл ойға жетіскен жауап ала алмай дегдар. Жарас СЕЙІТНҰР: - Біз әлі капитализмнің алғашқы саты­сын­дағы түсініктермен жүрміз. Біржақты бәсекені емес, керісінше өзара ынты­мақ­тастықты қолдауымыз керек. Біреудің ұты­сы - екінші тараптың жеңілісі болмауы тиіс. Өза­ра тиімді болған жағдайда ғана жауласу, өштесу, өкпе-реніш болмайды. Синер­гияның заңы бойынша бірлескен іс-әрекет жеке мүд­дені көздеуге қарағанда нәтижелі бол­мақ. Ал әлеуметтік дарвинизм тұрғы­сындағы бә­секелестік агрессивтілікті тудырады. Он­да біз агрессивті ұлт болуға тиіс боламыз. Жеңілген жақ саған дос емес, кегін қай­тару­ды армандайтын жау болып қалады. Жа­сампаздыққа итермелейтін бә­се­ке­лестіктен кез келген тәсілмен мақсатқа жету­ді көздейтін, зорлық-зомбылыққа не­гізделген джунглилік бәсекелестікті ажырату маңызды. Әділ бәсеке ғана қарсы тарапты өз еркімен мойындатады. Ал қазақты толғандыратын сұрақтар сан алуан. Ол үшін қазақтілді баспасөз құ­рал­дарын бір шолып шықсаңыз жеткілікті. Мәселе сол сауалдарыңа жауап алуда болып тұр ғой. Төмендегілерден түсіп жатқан сиг­налдарға назар аудармаудың салдары қан­дай болатынын ұлт өмірінде орын алған бел­гілі оқиғалар көрсетті ғой. Бүгінгі таңда қа­зақ ұлтшылдарының үні қатты естілуде. Не­ге? Билік осыған бір сәт ой жүгіртсе игі іс болар еді...

Әзірлеген Әлібек БАЙБОЛ