«Ұшқан ұя». Романның жалғасы

АСТАНА. ҚазАқпарат - Қазақстан Тәуелсіздігінің 25 жылдығы қарсаңында «ҚазАқпарат» Халықаралық ақпараттық агенттігі «ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰҒЫРЫМ» атты жаңа жобаны іске қосты. Бұнда оқырман назарына еліміздің танымал жазушылары жазған, кешегі күніміздің келбетін көз алдымызға әкелетін құнды шығармалар ұсынылмақ.

Бұл жобаның басты мақсаты: Еліміздің тарих қойнауына кеткен кезеңдеріне, қоғамдық өміріне қайта үңілу, сол арқылы жас ұрпаққа бүгінгі жарқын тәуелсіздіктің қадірін сезіндіру, маңызын ұғындыру, сонымен бірге қазіргі ақпараттық заманда құнды шығармаларды «интернет тіліне аударып» оқырманымен қайта қауыштыру. 

«...Уақыт қарқыны зымыран. Күні кеше өткен сияқты оқиғалар бүгінде тарих беттеріне айналып та үлгірді. Бұл жаңа мемлекет пен жаңа қоғамның дүниеге келуінің азапты толғаққа толы, сонымен бірге ғаламат сәті еді. Сол сәт әлі аяқталған жоқ, бірақ ең қиын белестерден аса білдік. Ең қиын жылдар дәл қазір артымызда қалды. Сондықтан да мен еліміздің еңсесі биіктей беретініне сенемін» (Н.Назарбаев)

***

Халық қаһарманы, қазақтың көрнекті жазушысы Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұя» романының жалғасын ұсынамыз. Басы және екінші бөлімі

* * *

Үбиандар екі жұмадан соң елге оралды. Жігіттер алдарына төрт тай салып, мол сыйлық артылған түйе жетектеп қайтыпты. Бір таңғалғаным - бәрі үйдің тұсынан өтіп кетті де, ауыл шетіндегі жаңа тігілген отаудың алдына ат басын тіреді. Тұс-тұстан тағы да әйелдер жиналды. Бәрі құшақтасып көрісіп, қуанысып жатыр. Хал-жағдайын, жай-күйлерін жамырай сұрасады. Отауға бұрқ-бұрқ етіп самауыр келді... Жиын-тойдың, бас қосқан ортаның қызығына алғашқы себепкер өзіммін дегендей иінінен демалады. Бұл отырыста негізгі әңгіменің ұйытқысы Үбианның қасындағы құрбысы болды да, қалғандары ынтыға тыңдады. Ол әдемі майда тілмен, ұтымды әзілдермен сөз арасын құлпырта отырып қайда болғандарын, қандай кештерге қатысқанын, кімнің үйлері шақырғанын, Үбианға кімдер қандай сый көрсетіп, не тілек айтқандарын тәптіштеп баяндады. Тіптен ел қыдырып жүргенде естіген қызғылықты әңгімелері мен әсем әндерді де айтып берді. Барған ағайындардың әрқайсысының көңіл күйі мен көлгірлік пиғылдарына дейін біліп келіпті.Әйелдер ынтыға тыңдап отыр. Серкебай нағашым түйе жетектетіпті. Ал інісі Құлжабай тай сыйлапты, бір нағашы жеңгеміз түскиіз беріпті. Енді бір жеңгеміз барқытпен тысталған мамық сыйлаған. Әкемнің қарындасы кіші кілем мен аяққап тарту етіпті. Екінші қарындасы - жібек шапан және күміс леген беріпті. Осындай сый-сияпат мол екен. Әйелдер бәрін жайып салып қызықтап отырысты. Сонан соң әкелген сыйлықтарды жасауға қосты да, әйелдер үйлеріне тарасты. Үбиан әдеттегісіндей қайта киініп, әкеме сәлем беруге кетті. Әкем қызын мейірлене қарсы алды. Шашынан сипап, маңдайынан иіскеді. Үбиан шыдай алмай жылап жіберді де, әке құшағына жасырына берді. Кеудесіне басын қойып ұзақ жылады. Әкем өзін-өзі әзер ұстап, кереуетке отыра кетті де, қызын алдына алып теңселіп, жас балаша әлдиледі. Ортаншы әпкем Әлиманның бұрымы селтиіп, кереуеттің басынан ұстап қатып қалыпты. Оның да екі бетін жас жуып тұр. Мен әкемнің осыншама еміренгенін көрген емес едім. Әрқашанда сабырлы Үбианның босағанына да таңырқадым. Содан ба, бедірейіп тұрып қаппын. Әлиман шыдай алмаса керек. Жүгіріп кеп, жұдырығымен қойып қалды. Кемсеңдеп әрең сөйлеп тұр: - Сен неге бедірейіп тұрсың, тасбауыр. Көзіңнен жас та шықпайды ғой... Мен есемді жібермей, Әлиманды салып қалдым. Алайда көзімнен жас шығып кеткенін әзім де сезбей қалып едім... Әкем езу тартып күлді де, үшеуміздің де ыстық жасымызды төсіне басып, бауырына тыға берді. Ертеңіне жаңа отаудың жанына жағалай үй тігілді. Тойға келетін қомақтарға арналған үй осылай молая берді. Байқасам, кешке қарай ауыл жанынан Үбианның отауын ортаға алған жаңа ауыл орнап қалған екен... Келесі күні барлық балаларды жақсылап киіндіріп, жаппай жасандырып қойды. Сол кеште қасына жеті жігіт ерткен Аюбайлар келді. Олар өздеріне арнап тігілген үйге түсті. Енді қалыңдықтың отауы мен күйеудің отауы арасында қызыққұмар адамдар сендей соғылысты. Әр үйден әсем күлкі, жарқын дауыстар естіліп, жадырасып жатыр. Желіде аттар кісінеп. ауыл іші жанданып кетті. Ошақтан көтерілген көп түтін көкке қалықтап көлбеңдеп барады... Осылайша той да басталып кеткен еді.

Біздер, ауыл балалары, назардан тыс қалып, қараңғыда топырласып әр үйдің арасын жол етіп жүрміз. Қызық естісек деген дәмемен op\sүйдің жанын сағалаймыз. Алайда есік алдындағы самауыршы жігіттер маңайлатар емес. - Әй, балалар, аулақ жүріңдер. Сендерге бұл арада түк те жоқ! Кейбір көңілшектері басымыздан сипап, құлағымызға сылбырлайды: - Айналайындар, алысырақ ойнаңдар. Меймандар көрсе, ауылының балалары бейбастақ екен деп кетер. Ұят болады, - дейді. - Бара қойындар! Топырламаңдар! Әйелдер жағы бізге көз қырын да салар емес. Бәрі асығып, дастарқан көтеріп, кесе шайып, қазан басында күйбектесіп жүр. Қасына бара берсең, тезірек құтылғысы келгендей қолымызға үн-түнсіз бауырсақ, тәтті қыстыра салады. Біз өзара күбірлеп сөйлесіп кете береміз.Таң атты. Жаңа ауылдың қазаны елден бұрын көтеріліп, ошақ түтіні елден бұрын өрледі. Ел тірлік қамына кірісіп, жаппай қарбаласқа көше бастаған кез... Қонақтар баппен тұрып, бастау жаққа бара жатыр. Мөлдір суға кезектесіп бет жуысып сергіп қалады. Сонан соң маң-маң басып маңғаз жүріспен өздері түскен үйге беттеді. Біз де солардың соңынан ілесіп жақындай береміз. Қонақ көзінше үлкендер ұрыспайтынын әрқайсымыз жақсы білеміз. Алайда меймандарға сездірмей ала көзімен бізге қараған ауыл жігітінің сусынан шошып шегіншектей береміз. Меймандар керіліп-созылып үлкен сәскеде дастарқанға әрең отырысады. Шайды асықпай сораптап, бір-біріне оқта-текте еріншектене тіл қатысады. Бәрі маңғаз, бәрі кербез сияқты. Сызданып отыр. Шайдан соң қымыз келеді. Қымызды да салғырт отырып, самарқау ішіседі. Асығар жайы жоқ, уақытты үнсіз ұтқан сыңайлары бар сияқты. Кешегі даурықпа сөз, дабыра мінездің бірі де жоқ. Бәрі әлдебіреуді сарғая күтіп жатқандай. Ол кім? Ол күткендері сәті түскен кез, сапарға шығар уақыт, сағыныса көріскен жаңа қонақтар ғой ысып барады. Әркім киіз үйдің іргесін түріп жатыр. Біз енді-енді айқын көрдік. Жұқа шапанын иықтарына желбегей жауып қаз-қатар жастыққа жантайғандар... Күн түстен ауа бастады. Ауылдың ошақтарынан тағы да түтін шұбалып, көпке көтерілді. Әр үйдің алдында самауыр сақылдайды. Қонақтар шайды рахаттанып ұзақ ішті. Онан соң алдарына ет келеді. Табақ тартқан жігіттер қаз тізіліп, әр үйге кіріп жатыр. Әңгіме аздап  жанданған сияқты. Бірақ кешелі бері осынау бір сарынды сабылыс біз сияқты ерекше қызық күткен балаларды жалықтырып жіберіп еді. Уақыт өтіп барады. Күннің қызуы тарап, ауа қоңыр салқын тарта бастады. Міне, ақыры сонау алыс көкжиектен әлдекімдер көрінді. Бұлар қызыл-жасыл киінген қонақтар екен. Көрші ауылдардан келе жатқандар. Енді екінші жақтан бір топ аттылы кісілер көрінді. Тағы бір қарағанымызда ауылдың тұс-тұсынан бізге қарай жақындап келе жатқан жарқын топ бүкіл даланы гүлге бөлеп жібергендей еді. Сол топ дөңгелене келіп мынау ортадағы жаңа отауды алақандарына көтеріп, ауыл қызығын асқақтата түсетіндей сезілді. Біз әр жаққа бір қарап қарық боп қалдық. Ауыл адамдары қонақтарды құрметпен қарсы алуға сақадай сай тұр. Міне, екі жақ құшақ жая қауышып өтті де, күлкіге күлкі, тілекке тілек ұласты. Әйелдер жағы көрісіп, ерлер жағы қол берісіп, тос тиістіреді. - Тойларың құтты болсын! - Тойларың тойға ұлассын! - Ауылдарыңнан той үзілмесін! - Ниеттерің баянды болсын! Осылайша тілек білдіріп жадырасқан меймандарға ауыл адамдары да жауап қатады: - Өздеріңмен бірге болсын! - Айтқандарың келсін! - Өздерің де осындай тойға жетіңдер! - Өмірлерің тоймен өтсін! Сыңғырлаған шолпы үні, жүрекке жұмсақ күміс күлкі, жібек көйлектердің сусылы, бұрала басқан қыз толқыны кешкі ауылды көріктендіріп жіберді. Бізге әйелдер жағы жай  сөземес, - әуезді ән салғандай, жай ғана қаражаяу жүріспен емес - толқын үстінде жүзіп келе жатқандай сезілді. Әйелдер жағы алдымен қалыңдықтың отауына бас сұғады. - Бақытты бол, бағың ашылсын! - Әр күнің бүгінгідей ашық болсын! - Басыңнан жақсылық кетпесін! - Босағаң берік болсын! - Үйің қуанышқа толсын! Әпкем бәрінің де ықыласына риза болып, шын жүректен алғыс айтады: «Жақсы сөз жан семіртеді, құлақ құрышын қандырады, үмітіңді үдетеді, жүрекке қанат бітіреді... Сендердің жарқын жүздеріңе көз тойдырар емеспін.

Жақсы сөз жарым ырыс дегендей, айтқандарың келсін. Өмір бойы ұмытпаспын сендерді». Сонан соң әйелдер жасау көруге кіріседі. Ерлер жағы алыстан-ақ аттан түсіп, күтуші жігіттерге тізгіндерін ұстатады. Мен таныс жүз кездестірем бе деп топ жігітке көз тастап едім, бәрі де бір-біріне ұқсас сияқты көрінді. Жігіттер жағы дабырласып асыға бастады. - Аққұл келеді! Аққұл келеді. Аққұл құндыздай жылтыраған, қысқа жал, келте құйрық боз айғырмен келеді екен. Кәдімгі «ор текедей орғыған жүйрік» деп атайтын әйгілі сәйгүлігі. Қасына отыздағы үлкен ұлы Асылбай мен Тінәлі нағашым еріпті. Аққұл жақындағанда, жиналғандар жапырылып жол берді. Бәрі қолдарын кеудесіне қойып, құрмет көрсетіп тұр. Аққұл ерде маңғаз отыр екен. Жиналғандардың көбін көзіне де ілген жоқ. Мандайын ақ орамалмен шарт түйіп алыпты. Бешпетінің жеңі түрілген. Түкті білегінің тамырлары адырайып тұр. Селдірлеу ұзын сақалы кеудесіне түседі. Белін жалпақ кемер белдікпен мықтап буынған. Денесін алға ентелете тастап ер үстінде еркін отыр. Жайдақ табан қырым етік киген екен. Үзеңгіге бос тастапты. Ол бірден ауыл ортасында бір топ кісімен тұрған әкеме тура.тартты. Саусақтарының ұшымен ғана тізгінді іркіп еді, астындағы атының қос құлағы қайшыланып, кең танауы желбіреп барып кідірді. Маған ер-әбзелі ақ күміспен көмкерілген боз айғыр мен иесі ақ сақалды Аққұл екеуі осы сәтте бір тұтас құйылған сом мүсіндей сезілген еді. - Аманбысың, Момыш! - деп Аққұл өзінің құрдасына сәлем берді. - Өзің де саумысың, Аққұл! - деп жадырады әкем. Сонан соң тойға құтты болсын айтып, Аққұл өзінің кешігіп қалғанына кешірім сұрады. Аттан түспей жатып ашулы жүзбен ақыл айта бастады. Денесін оқыс бұрды да, қамшысын екі бүктеп бір шетте үйіріліп тұрған топқа сілтеді. - Мынау өңшең әңгүдіктер шаңқай түсте көкпар дәметіп жүр-ау, шамасы. Есіл-дерті ентікпе шабысқа ауған шала милар өңкей. Өздерін аямаса да, атты аяса қайтеді.Қапырықта қара терге түскен жүйрікте не қасиет қалмақ. Ыстық леп кеудесін қауып, шұбалма шаң өкпесін ыстамай ма, ат жарықтық қыз сияқты мәпелеуді күтетін мал ғой. Аялай білмесең - аяғынан қалады. Аяқтан қалған жүйрік ақырған есекке де алдырады, - деп Аққұл жастарды жазғыра сөйледі. - Жайбарақат суытып, майын сылып алудың орнына бұлар салпақтап жапалақша жалпылдай бергенді жақсы көреді. Алаөкпе тасыраңға аңсары ауғандар ғой өңшең. Жақсы шабандоз атқа ауыр жүк емес, қайта қанатындай демеуші болар. Әйтпесе қаптаулы тезектей ерге теңселіп отырғанның несі  қасиет.

 Аттың демі ауырлай бастағанда, тіптен өзіміз демімізді ішке тартып тына қалмаушы ма едік. Ал бұлар болса... Ей, қойшы... не боп кеткен бүгінгінің жасына. Жоқ, Момыш, бұларға қарабайыр сайгүлікті қор еткенше, есек пен өгіз міндірген артық. Сонда ғана көкпар деп өзеурей берер бұл шіркіндер. Ер үстінде отырыстарын қарашы өзің. Ай, жастар-ай! Тінәлі әкем жаққа жалбарына көз тастап, мына ардақты ақсақалдың оу бастан дау іздеген сөзіне тоқтау салуды ымдап тұр. Әкем бір күліп алды да. Аққұлдың әлгіден бергі ұзын сөзін бөліп жіберді. - Жастар дедің-ау, Аққұл. Жастың аты жас емес пе қашанда. Жазғырмай-ақ қой. Заман басқа, адам басқа екенін неге ұмытасың. Заман жастардікі. Ойнасын, күлсін, әрі арғымаққа отыруды да үйренер, өмірлерін жайнатуды да білер. Бары мен нәрі алдағы жас емес пе. Аққұл әкеммен қайта сөз таластырмақ еді, Тінәлінің ымдауымен алып келген көк серкені бір жігіт оның алдына көлденең тарта қойды. Әкем алақанын жайып бата тіледі. «Ал аумин, Ақа» - дегенде Аққұл шынымен-ақ абыржып қалған еді. Бір сәтке сақалын тарағыштап тұрды да, алақанын жайып бата жасады. - Тәңірім тілеулеріңді берсін, қастарыңа қыдыр ерсін. Қашан да оң жол болсын, қызықтарың мол болсын. Ат-көлігің мұқалмасын, азаматтар жұқармасын, аумин! Сол сәтте көкем аса бір ептілікпен көк серкені жыға салып, тамағын орып жіберген еді. Әкем Аққұлға қалжыңдай тіл қатты: - Сен бүгін, делебең қозып, қыза берме, Ақа. Жастарға ерік бер. Әйтпесе көкпардың пұшпағын да ұстай алмай жүрер. - Күш атасын танымас демей ме, Момыш-ау. Жағаласып жүріп бұлар көкнарға жармасқанына мәз ғой. Әйтпесе қалбақтай шауып дүркіремей, қайратым бар деп қара  күшпен сілкілемей, еппен тартқанды білер деймісің бұлар шіркін, он кісінің ортасына түссең де, оңайлықпен беріспей, күшіңе айланы астар етіп сытылып шыққанға не жетсін. Қалың топ қаңтарылғандай қарап қалар еді, сен болсаң жарып өтіп көмбеге қарай көсіле берер ең. Қайран заман-ай. Осы кезде көкем: - Ақа, көкпар дайын болды, - деді. Сол-ақ екен, Аққұл айтып тұрған әңгімесін ұмытып, арқасы қозып шыға келді. Қомданған бүркіттей көзі жайнап, жүзі албырттанып қиқулап тұр: - Ой, Момынқұл, сен де ыбылжып қалған немесің бе деймін, тәйірі. Қашанғы күтеміз. Манадан бері қарап тұрған жоқпыз ба, - деп лезде көкпар құмарына біржола еніп алды.Көкем Аққұлға қатарласа жүгіріп серкені сүйреп барады. Ат үстіндегілер жаппай қиқуласып, лап қойып келеді. Ауылдан аз ұзаған соң шабандоздар сақинаша дөңгеленіп тұра қалды. Ортада серкенің сирағынан ұстаған көкем. Кенет ол серкені тік көтеріп алды да, Аққұлдан ұзай беріп лақтырып жіберді. Сол-ақ екен, қасқырға құйылған қырандай Аққұл ілгері ұмтыла берді. Жардай үлкен шалдың жинақыланып бір уыс боп кеткеніне таң қалдым. Денесі шиыршық атып, әлгі серкені жерге жеткізбей қағып алды. - Пау, шіркін, - деп шу ете қалған шабандоздар дауысы сайыс аңсаған сұңқарлардың үніндей шаңқ етіп еді. Аққұл болса, ортада шыр айналып сайыс әдісін жастарға жария еткендей өзімен-өзі егесіп өнер көрсете бастады. Көкпарды ат бауырынан ары-бері ауыстырып, қарсыласын айламен алдағандай болады. Біресе ерден ауып түсіп, ат сауырын сағалайды. Тағы бірде ат жалына жабысып, қуғыншыдан құтылғандай болады. Бозшолағын ұршықша үйіріп, топ ортасында жас жігіттей ширақ дөңгеленіп жүрген шалдың қимылына қызықпаған жан жоқ. Тіптен көкем қасымда тұрып қайта-қайта айқайлайды, жер тебініп құлшынады. Ол өзін де, өзгені де ұмытып, бар дүниені көкпар  қызығына салып тұрғандай. Әкем алакөзімен атып, көкеме басын шайқап тұр. Көкем болса тек Аққұлдың икемділігінен басқаны елер емес. Аққұл ортаны тағы бір айналып шықты да, гулеген шабандоздардың қарсысына тоқтады. Көкпарды көкке көтеріп, жігіттер жаққа атып жіберді. Алапат айқас басталды да кетті.

 Манадан бері жұрт жігерлерін шыңдап, жүйкелері әрең шыдап тұр екен. Бәрі де лап қойды. Сарт-сұрт еткен үзеңгі, сабаласқан қамшы, үзік-үзік әмірлі сөз. Тек қана ат құйрығы сыртқа теуіп, сансыз бас шоғырланған сияқты. Серкеге кімнің қолы жетері белгісіз. Әйтеуір кимелескен адамда сан жоқ. Тыпыршыған көп тұяқ отау орнындай жерді дүбірлеткелі де біраз болды. Бірақ көкпар алып шыққан біреу жоқ. Кейбіреулердің додаға сүңгуінен шетке жаңқаша сытылып шығуы оңайланып қалды. Мұндайлар дода сыртын айқайға бөрліктіріп босқа далбақтап жүр. Көкпар ондайларды менсіне ме. Кенет осыншама мол тірестің арасынан әлдекім серкені ат сауырына салып сытылып шыға берді. -Япырай, не деген қайратты қол еді мынауың. Қолыңнан айналайын, күшіңнен айналайын! Ақыреттің арасынан алып шыққанын көрмеймісің. Жарайсың жігітім, - деп серпіліп кетті Аққұл. Мен Аққұл атамды тек өзінен басқаны көзге ілмейтін тәкаппар, өзінен басқаны сүймейтін менмен, өзінен басқаны мақтамайтын сараң деп ойлайтынмын, жоқ, олай емес екен. Сайыста көзге түскенді көкке көтеруге даяр ақжүрек, әділ екенін аңғардым. Суырыла шыққан шабандоздың соңынан қуғандар даланы аунақшытқандай іркес-тіркес ұзай берді. Қуып жеткендері көкпарға жармаспақ еді, әлгі шабандоз жалт беріп құтылып кетті. Енді тағы біреуі жетіп қалған екен, алғашқы шабандоз көкпарды көлегейлеп бұрыла берді. Нақ бір қуғыншыларды мазақтап жүргендей талай рет тақырға отырғызып та  үлгерді. Аққұл сондай әр кезеңде жаны рахаттанып «әп бәрекелде, әп бәрекелде!» - деп тұр. Көкпар ілген шабандоз осылайша кең жазықта бұлаңдап қуғыншыларды жан-жаққа жамыратып жіберді де, өзі зулап ағып бізге қарай беттеді. Қас қағымда жетіп келді де көкпарды тік көтеріп. - Мінеки, Ақа! - деп кесекше лақтырып жіберді.Енді ғана байқадым. Әлгінде ғана көкем атқа мініп додаға араласқан еді. Сөйтсем көптің арасын көк толқындай тілгілеп жеке шыққан сол көкем екен. Терлеген жүзін шаң көміп қарауытып кетіпті. ... Ымырт кезі. Айналаның бәрі көкпардан дүрлігіп енді ғана басылғандай тына қалыпты. Кешкі қоңыр самал есіп тұр. Қалыңдық пен күйеудің отау үйлерінің іргелері түрулі еді. Кереге көздерінен бәрі көрінеді. Үбиан өз отауымда отыр. Үстіне ең сәнді киім киінген. Айнала қоршаған құрбы қыздары. Аюбай да өз отауында күйеу жолдастарымен бірге отыр. Оның үстіне жаңа ғана көкпардан қайтқан ағайындары - бір топ байтаналар кірген болатын. Жиналған халық керемет көп. Ауыл ортасында бір топ еркек әлденеге керісіп тұр. Мен соларға жақындап келдім. Сөйтсем, біздің үсендіктер мен байтаналар тойды кім бұрын бастайды деп дауласып тұр екен. - Құдалар, бұларың болмайды. Өз ауылымызда отырып, өзіміздің ерке қызымызды ұзатып отырып, той тізгінін сендерге бере алмаспыз, - дейді біздің үсендіктер. - О, не дегендеріңіз. Қыздың өскен жері сендер болсаңдар, өнер жері бізбіз. Олай бөлектегендеріңе біз де көнбейміз! -дейді байтаналықтар. - Бұл сөздеріңіздің де уәжі бар. Бөлектейін деп тұрған біз де жоқ. Дегенмен қалыңдықтың ауылындағы той иесі бізбіз. Өзіміз бастайық. Сендер елдеріңе барып той жасасаңдар, сопы басқарарсыңдар. - Бұл не дегендеріңіз. Ауылымызда той өтпегендей көріп тұрсыздар той сонша. Біз де іргелі елміз. Шүкір, осыдан құсымызды аман-есен қолымызға қондырайық. Тойдың көкесін сонда көрсетерміз. - Немене соңда, біздің тойды қомсынғандарың ба, бұл. - Е, жоқ, о не дегеніңіз. Қуаныш ортақ, қызық ортақ болған соң алаламай-ақ ақыл қосып атқарысайық. Шоп тастасайық, кімнің шөбі түссе, сол бірінші бастасын, - деді байтаналықтар. - Шөп тастасып ет бөлісейін деп пе едің сонша? - Мұныңыз енді, әбестік болады. Әділ шешілсін дегенім ғой. - Мейлі әділдік десең жүгінейік. Ал жасыр шөбіңді, - деп Тінәлі байтаналық Оңалға әмір етті. Екі жақ өзара күбірлесіп алған соң шөптерін бас киімге салысты. - Әй, Бауыржан, бері кел. Мына біздің егесімізді өзің шешіп бермесең, болар емес. Бас киімге қолыңды сал да, екі шөптің бірін алып шық. Сонымыз той бастаймыз, - деді Тінәлі мені шақырып. Мен көзімді жұмдым да, қолымды тумаққа сүңгітіп жібердім.

Екі жақ та демдерін тартып тына қалыпты. Екі шөпті де ұстап көрдім. Қайсысы біздікі екенін біле алмай жүрегім лүпілдеп кетті.- Ей, болсаңшы енді, - деп Тінәлі түртіп қалғанда, қолыма іліккен бір шыбықты суырып алғанымды өзім де білмей қалдым. Тұмақ ұстаған төреші қолымнан әлгі шөпті алып жоғары көтерді де, дауыстап сұрады. - Мынау кімдікі? - Менің шөбім, - деп Оңал жүгіріп кеп бас салды. Мен ішім удай ашып өкініп тұрмын. Ауылымыздың жігіттері де үнсіз сазарып қалыпты. Шарттың аты шарт - байтаналықтар жеңіп кетті. Енді екі жақ та Оңалдың соңынан еріп, қалындықтың отауына бет алды. Ішке енген соң Үбианға қарсы отырды да, Оңал тойбастарын шырқата жөнелді. Мұнысы тойбастардан гөрі ауыл қыздарын, қалыңдықты мадақтауға ұқсаңқырап тұр еді. Әрі ел сұлуларын еліктіріп тілге шақырып отыр. Біз келдік айдын көлден ашу көріп, Аққудан таңырқайтын таптым көрік. Ауылдан құс боп ұшып шығып едік Бастаған бәрімізді бақ күнге еріп. Үбиан әпкем жымиып езу тартты. Өзге қыздар беттерін алақанымен бүркесіп ұялған болады. Оңал әнін жалғай берді. Адаспай алты ай жүрдім, жете алмадым, Аққуға жетпей қайтып кете алмадым. Ақыры алдыңызға келіп қалдық, Арқалап еліміздің көп арманын. Жиналғандар ду күлісті. Оңалдың тапқырлығына риза болысып жатыр. Өйткені осы ауылдың арасы небәрі бес шақырым еді. Оңал әнін қайта айтты. Енді тікелей Үбиан әпкеме арнап отыр. Жол жүріп алты ай бойы көз ілмедім, Ісімнің оңаларын сезіп едім. Армысың, Үбианжан, бақ иесі Сондағы іздегенім өзің едің. Үбиан әпкем өрттей қызарып кетті. Қасындағы құрбысына басын сүйеп сылқ-сылқ күліп алды да, орнынан тұрып Оңалға ізет көрсетті. Құрбысы екеуі қосылып жауап айтты. Толқу мен отырған бұл кезімізде, Құрбыжан, біз не дейік сөзіңізге. Аққуға теңедіңіз, рахмет Өзгелер ұқсап берсін өзіңізге. Оңал бұл сөздің астарын түсіне қойды. Әпкем зіл тастап отыр екен. Енді Оңал жалтарып, Тінәліге тиісе бастады. Қыздарды одан қызғанатынын айтып әндетті. Жаңылсақ елдің өзі-ақ кінәлі дep. Танытқан жан бар ма еді шүбәлі жер. Ашу деп әрқашан-ақ мадақтайын, Қудалап жүрмесе егер Тінәлілер. Жұрт тағы ду күлісті. Оңалдың қиып салма ақындығына таңырқасып жатыр. Үбиандар орнынан тұрып, үлкен шәлі орамал ұсынды. Орамалдың шетіне екі-үш күміс сақина, бір-екі білезік, ақша түйілген екен. Оңал орамалды мақтанышпен қолына алып, тершіген мандайын сүртіп қойды. Ал түйілген бұйымдарды қасындағы серіктері талап алды.Жұрт «той басталды, той басталды!» десіп гуілдесіп кетті. Кенет төбемізге өрік, тәтті, бауырсақ жауып кетті. Әркім жабыла теріп, «тойдың тәбәрігі ғой» десіп алып жатыр. Осылайша той басталды. Той дастарқаны жайылып, үсті алуан асқа толды. Қыз-жігіттер әр тұстан қос-қостап әріптесін тауып айтысып жатыр. Әр үйден түн жарымына дейін ойын- күлкі арылмады. Бұл кеште бұрынғыдай біз сияқты балаларды қудалаған жоқ. Бастан-аяқ қызыққа қарық болып отырдық. Әр үйге бір кіріп, армансыз-ақ араладық.

* * *

 Мені Әлиман жұлқылап оятты. Сәске болып қалған екен. Ел түгел жиналыпты. Палуан күрес басталған сәтке дөп тұрыппын. Елдің бәрі ығы-жығы жайғасып, орталарына палуандарын шығарыпты. Екі жақтың палуаны белдеріне орамал байлап, білектерін сыбанып шарт та шұрт айқаса кетеді. Бірін-бірі сынап, бірін-бірі бағдарлап, бірін-бірі тексеріп топ ортасында алшаңдап жүріп алды. Иыққа иық тіресіп, білектері сіресіп сілкілесіп, біраз жүрген соң біреуі қарсыласын жерден тік көтеріп алды. Басынан асыра лақтырмақ еді, анау балтырдан шалып, қармақ жұтқан балықтан бұлқынып тұрып алды. Сонан соң екеуі де қайтадан әдіс аңдып біраз жүрісті. Жұрт гулесіп бол-болдың астына алуда. Кейбіреуі шыдай алмай, өз палуандарына тәсіл айтып айқайлайды. Айқайға құлақ салар сәт пе. Тек күш ырқына, айла-шарыққа ғана бағынып анау екеуі аңдысумен жүр. Ақыры біреуі жеңді-ау. Жеңген жақ палуанының аяғын жерге тигізбей дедектетіп, той ортасына жасырып та үлгерді. Елінің ақсақалы келіп бәйгесін алды. Бәйге де аз емес еді. Шапан киіп, ат мініп, атлас орамал алып жатыр. Палуан күресін балалар аяқтады. Осылайша қызықпен жүріп бұл күннің де аяқталғанын сезбеппіз... Ертеңіне таң азанмен қалыңдықтың отауынан Үбианның сыңсыған даусы естілді. Жеңгелері қыздың қызыл көйлегін шешіп, аппақ көйлек киіндіріп жатыр екен. Қыз дәуренінің соңғы нүктесі қойылғандай сезе ме, әпкем булыға жылады. Жар-жарға ұқсас бір әнді созып жылайды. Осылайша жаңаша киіммен безеніп Үбиан отаудан шықты. Жеңгелері қолтықтап алыпты. - Айналайын, бикешжан, бағыңды ашсын, - дейді біреуі. Екіншісі: - Ата жолы осындай, еркежан. Ата-енеңнің жоралғысын жасап жатырмыз, айыптама, алтыным, - деп қояды. Бір қарасам, Үбианның үйін жығып, түйеге артып жатыр екен. Тағы бір түйеге жасау жайғасыпты. Бір жігіт Үбиан мінетін сәйгүліктің тізгінін ұстап тұр. Әкем соның бәріне алыстан қарап тұрып, көзіне жас алды. Үбиан болса сыңсуын үдетіп барады. Біз Әлиман екеуміз әкеміздің жанында тұрғанбыз. Өкіріп жіберуге сәл-ақ қалып тістене берем. Бұл кезде жасау артылып, жұрттың алды атқа қона бастаған екен. Үбианның да сәйгүлігін әкелді. Сол кезде әпкемнің даусы бұрынғыдан да зарлы шығып еді. Ауыл әйелдері бәрі құшақтап көрісіп, жақсы тілегін жаудырып жүр. Елдің ең соңында әкем келді. Ол қызын бауырына басып тұрып иіскеді. Даусы қалтырап батасын берді де, көз жасын көрсеткісі келмей, тез бұрылып кетті.Сол-ақ екен, Аюбайға еріп келген жетеудің ішінен екі күйеу жолдасы әпкемнің қолтығынан лып еткізіп көтерді де, атқа қондыра қойды. Ер үстінде ауытқып отырған әпкемді бірі сүйемелдеп, бірі ат тізгінін жетелей жөнелді. Сол сәтте Әлиман да сыңсып жіберді. Әлдебір келіншек әпкемнің басына көлдей ақ сәлкешті бүркей қойды. Құдды қара күрең толқын үстіндегі ақ желкендей теңселіп әпкем ұзай берді. Әжем, мен және сыңсыған әпкем үшеуміз жеті жігіттің жетегінде Аюбайдың ауылына қарай бет алдық. Біраз жол жүрген соң Үбиан жасын тыйды. Жарым жолға келгенде бір ауылдың тұсынан өттік. Бұл ауылдың қыз-келіншектері алдымыздан шығып, жігіттері арқан керді. Сый-сияпатын алған соң, енді ауыл келіншектері жол шетіне дастарқан жайып сусын берді. Өздері жасау-жабдықтарды қызықтасып жатыр. Көп кідірмей бұл жерден де жүріп кеттік. Күйеудің ауылына жақындағанымызда, бір топ қыз - келіншектер алаөкпе боп жүгіріп алдымыздан шықты. Үбиан аттан түсіп, иіліп ізет көрсетті. Біз әжем екеуміз отырған күйме тікелей ауылға тартты. Бізді ауыл шетінде елдің игі жақсылары күтіп тұр екен. Орталарында елтіріден тымақ киген, түйе жүн шекпенді желбегей жамылған қарт кісі бар. Таяққа сүйеніп, еңкіш денесін әзер игеріп тұр. Мұрты қияқтанып, аппақ сақалы желбірейді. Әбден тарамыстанған салалы саусақтарымен сақалын дамылсыз тараштайды екен. Сөйлегенде иегі дірілдейді. Осыншама кәрілігіне қарамай, тістері әлі бүтін көрінеді. Денесінің сіріңке қаралығын аппақ сақал ерекше айқындап тұр. Айналасындағының бәрі «ата-аталап!» елпілдеп жүр.

Бұл біздің бас құдамыз - Аюбайдың әкесі Майлыбай ақсақал екен. Бізді үлкен үйге Майлыбайдың өзі бастап кірді. Әжем екеуі қатарласа жайғасып, маған әжемнің сол жағынан орын берді. Өзге ағайындары жасына қарай, құрметіне қарай қатарласып отырды. Үйде бір сәтке тыныштық орнап, бәрі де бір-біріне жылы шыраймен қарасады. Әлден соң Майлыбай әжеме бұрылып амандық сұрады. Мен шалдан көз алар емеспін. Ол сөйлеген кезде, тамағы бейне бір қымыз толы сабаның бүлкіліндей тербеледі екен. Әжем де амандық-есендік сұрасып жатыр. Мұнан кейін Майлыбай бізді үйде отырған құдалармен таныстыра бастады. Үлкен ұлының сақалына да ақ кіріп қалған кісі екен. Ортаншысы қою қара сақалды, толық кісі көрінді. Одан кейінгі екеуі де жігіт ағасы боп қалғандар. Кенжесі Аюбай жездем боп шықты. Үбиандар бөлек отауда отыр. Тап қазір ол жақта не боп жатқанынан хабарсызбын. Қасындағы әр қыз «жеңешелеп» сәлкешінің шашағын тартқылап отырған шығар. Біз отырған үйге енді елдің қадірменді аналары, қарт кемпірлер келе бастады. Бәрі де әжеммен емірене амандасады. Майлыбай ол кісілердің жақындық жағын айтып таныстырып отыр. - Ал, қара жігіт, - деді бір аппақ кемпір жас кезіндегі әдетімен, - кемсеңдеген шағында кенжеңе де отау тігіп, көңілің орнықты ма. Ақ түйенің қарынын ақтаратын кезің енді келді. - Иә, жеңеше, бұған да шүкір. Біз екеуміздің соңғы қызығымыз осы шығар, бәлкім, - деп Майлыбай кәрілігін мойындай сөйледі.- Жо-жоқ, жаман сөзді жаман адам ауызға алады деуші еді. Айта көрме, қара жігіт. Мен әлі талай тойды көріп, талай қызыққа куә болам. Асықсаң өзің бара бер ол жағыңа, - деп күлді әлгі кемпір. - Бес ұл, он бес немере сүйіпсің. Не арманың бар. Енді ол дүниеге ойланбай аттана берсең де болады. Әйтпесе жұмақтың төрінде жарықтық әке-шешең алаңдап отырған шығар, - деп қалжыңдады тағы бір кемпір. - Аллаға шүкір, - дейді Майлыбай сақалын салалап, - Алланың мұнысына тоба. Баладан да, бақтан да тарықтырмапты. Асарымызды асап, жасарымызды жасап болған шақта балаларымның алдында алса, тәңірге ризамын. Бірақ мынау кенже келінімнен - Момыштың қызынан бір перзент иіскегенше асықпаңдаршы тым болмаса, - деп жалбарынғандай сөйлейді. - Болды, болды! Немене сонша, бізді нақ бір жан алғандай көріп жалынғаның. Тілеуіңе жет. Бір емес, бірнеше немере сүй, лайым. Кейін ес білгенде аңғарсам, осынау кәриялар өлімнен қорықпай, қайта оны әзілге айналдырып, керемет ұстамдылық, батылдық жасап отыр екен ғой!.. Майлыбайдың үйі сегіз қанат екен. Кереге, уықтары сүйекше жылтырап, әбден мүйізденіп бітіпті. Басқұр, уық, баулар үзік-үзік болса да, бояуы оңа бастаған өрнектері көз тартады. Кезінде керемет шебер жасалған үй екені көрініп тұр. Тыста абыр-сабыр үдеп барады.

 Біздің ауылдағыдай мұнда да әр үйдің алдында самауыр қайнап, ошақтың түтіндері аспанға будақтайды. Жұрт беташар мен некеқияр қызығын күтіп тағатсыз торуылдайды. Майлыбай мен әжемнің ортасында ақ сәлделі жирен молда отыр. Кірпігін сүрмелеп алыпты. Бәрі соны «тақсыр» деп тәжім етеді. Ол ауыл адамдарының кез келгенін «жұртым» деп кішірейтіп айтады. Оны пір санайды екен. Бірақ дәл бүгін елдің бәрі өзге қызықты аңдып, өзге біреуге табынғалы отырғандай сезіледі. Айтқандай-ақ жұрт: - Өтеп келді, Өтеп келді, - десіп шу ете қалды. Ішке орта бойлы, тығыншықтай келбетті кісі кірді. Жұрт жабыла қолтықтап ортадан орын ұсынып жатыр. Ол өзгелерден ерекше, биіктеу көпшікке келіп жайғасты. Өтептің қақпақтай кең жауырыны мені көлегейлей берген соң, мен әжемнің иығына сүйеніп тұрып, қызыққа көз салдым. Бір әйел қызыл шоқ салған таба әкеліп Өтептің алдына қойды. Өтеп болса, екі жеңін түрініп, шоққа алақанын қыздырды да, қолын созды. Сол кезде оның оң қолына оқтау ұстатты. Оқтаудың басына шеті түйілген орамал байлапты. Өтеп иек қағып еді, үлкен үйдің есігі ашылды. Ішке екі келіншек қолтықтаған Үбиан әпкем кіріп келеді екен. Басына төгілтіп орамал бүркепті. Әлгі екі келіншек босағадан аттай бере иіліп сәлем берді. Әпкем соны қайталады. - Қадамың құтты болсын, қарағым! Үлкен босағадан, киелі босағадан аттадың. Атаңа құрмет көрсет, - деді отқа жақын отырған бір кемпір. Әпкем иіліп сәлем салды. Сонан соң екі қадам жасады да, Өтептің алдына келіп тұрды. Бүркеншектің шашағы жер сызып, әпкемнің аяғына дейін көміп тұр.Кенет Өтеп даусын бір кенеп алды да әндете жөнелді. - Э-э-э-эй!- дегенде үйдің іші қыбыр етпей тына қалды. Өтеп тақпақтай жөнелді. Келін-келін келіп тұр. Келіп үйге еніп тұр  Қайын жұрты алдында Иіліп сәлем беріп тұр. Келін-келін, келіңіз, Елімізді көріңіз, Ала-құла демеңіз, Атын айтып беріңіз. Ақ тілеулі ағайын, Көрімдігін беріңіз, - дегенде жұрт шу ете түсті! - Береміз! Береміз! -Айналайын. - Көрімдігі даяр. - Ертерек бетін ашып көрсетсеңші. Осылайша ынтыға ентелеп ел Өтепке қайта құлақ тосты. Келін, келін келді ғой, Келіп үйге енді ғой. Көрімдігін бермесе Көрсетпеймін, енді қой. Алақанға алтын сал Етегіме күміс сал.. Ашық қолды халқым бар Келін, сәлем дұрыс сал, - деп Өтеп көрімдікті алдын ала беруін сұрады. Майлыбай ақсақал бір уыс күмісті Өтептің алдына төге салды. Сол-ақ екен жұрт жапатармағай  көрімдік бере бастады. Лезде Өтептің алды ақ күміске толып кетті. Алайда Өтеп «көрсетер келінімнің көрімдігі көк төбе боп үйілмесе, көрсетпеймін. Өйткені келіннің көрік десе- көркі бар, ақыл десе-ақылы мол», - деп отырып алды. Аз алтының сеп емес, Аз күмісің тең емес. Осы тұрған келінің Ай мен күннен кем. емес. Көп болмаса көрімдік Көрсететін мен емес, - дегенде, жұрт тағы да шу ете түсті. - Ойбай, айналайын. Көрсетпеймін дегеніңді аузыңа алма. Келіннен аянып қаларымыз жоқ. - Көрімдікке көнеміз, сөйтіп барып көреміз, - десіп, ел тағы да күміс тастай бастады. Өтеп оны да азырқанды. Өйткені «келін текті жердің қызы, батыр елдің қызы, өскен ортаның өрелі, өнегелі жаны» екенін ескертті.Байтақ елдің гүлі бұл, Бар ауылдың нұры бұл. Өскен жердің қызы бұл, Өнегенің ізі бұл, Көрсетпеймін келінді. Саусағыма жүзік іл, - дегенде әжем орнынан емірене тұрып, Өтепті маңдайынан иіскеді де, қолына алтын жүзік салды.

 Ел тамсанып гулеп жатыр. Үбиан риза болын иіліп тәжім етті. Өтеп сонда да қанағат етпеді.Елдің тағатын тауысып, шыдамын кетіріп, көрімдік сұрай берді. Әпкемді мақтап өлеңін құрай берді. Көздерінен нұр тамған, Көмейінен жыр тамған, Беті таза айнадан  Көркі қандай жайнаған, Көрімдікті көп алмай Құр қалам ба пайдадан, - дегенде енді ел жалына бастады: - Айналайын Өтепжан, нысап сайын береке. - Келінімізді алдымен көрсетші өзі, қарыздансақ та көрімдігімен құтылармыз. Сонда барып Өтеп демін терең алды да: - Э-э-э-эй! - деп үй ішін тағы дүр сілкіндіріп алды. Енді өз елін Үбианға таныстырып сайрап жөнелді. Бұлақтары жосылған, Ұрандары қосылған. Үміт күткен досынан Біздің ауыл осы маң. Үбиан иіліп тағзым етті. Өтеп енді термелей әпкеме ұзақ өсиет айта бастады: Үлкендердің алдында, Тайраңдама, келіншек. Жөн-жосықсыз желігіп Сайраңдама, келіншек, От басына барғанда, Отырып алма, келіншек, Су басына барғанда Сумаңдама, келіншек. Бозбала көз салғанда Қунаңдама келіншек. Қонақ келсе қорсылдап Баланы ұрма, келіншек. Енелерге торсылдап, Жала қума келіншек. Ұрыс-дауға үймелеп, Үйір болма, келіншек Көрінгенді кимелеп, Сүйір болма, келіншек. Қайта-қайта қазбалап, Шиыр болма, келіншек Ағайынды мазалап Қиыр болма, келіншек. - Ой, айналайын-ай! - Көмейіңнен айналдым, жезтаңдайым! - Саған берген алтын да арзан шығар, - десіп ел ерекше серпіліп, дауылдасып кетті. Соны басқысы келгендей Өтеп құйқылжыта берді. Сол әлгі сарыны: Өнегенің ортасы, Тұрақ болсын, келіншек, Жақсылығың таусылмас Бұлақ болсын, келіншек. Бала-шағаң басыңа, Шырақ болсын, келіншек. Ұсақ болмай мінезің Ірі-ақ болсын, келіншек. Бұл ауылға қашанда, Үлгілі бол, келіншек. Ізет-құрмет дегеннің Білгірі бол, келіншек. Сыйласуға келгенде, Дүлділі бол, келіншек, Тірлігіңде өмірден, Кемдік көрме, келіншек. Жамандыққа ешқашан, Теңдік берме, келіншек. Ел ұйып тыңдап, ауыздарын ашып қалыпты. Әжеме қарасам, көзін сүртіп отыр екен. Өтептің сөздеріне риза болып тебіреніп кетсе керек. Бұл екі арада Өтеп ел жақсыларын, ауылдың абыройлы адамдарын таныстыруға көшкен еді. Солардың атын атап, Үбианға арнайы сәлем салдырмақ. Ең алдымен Үбианның атасы, ауылдың ең қадірменді қарты, жасы да үлкен, орны да бөлек - қуаныш иесі Майлыбайға сәлем салдырды. Сексенің де жеңілген, Көргені көп өмірден. Майлыбайдай атаңа Сәлем салғын көңілмен. Үбиан ерекше құрмет көрсетіп иілді. - Көп жаса, шырағым! Өркенің өссін, - деді Майлыбай дауысы тағы да қаңылтырша қалтырап. Өтеп енді ауылдағы өз құрдастарын, Үбианның абысындары мен қайнағаларын таныстырып, кемшіліктері мен жетістіктерін жырға қосты. Ел қыран-топан күлкіге батып қалыпты. Бір абысынын Өтеп былай таныстырды. Ызбайланып сызылған, Бойы келген ұзыннан. Ұрыс десе құлшынып, Түрі лезде бұзылған. Отырғандар ду күлісті. Әлгі келіншек қызарақтап Өтепке тиісе берді.- Сені ме, осыдан сазайыңды бермесем бе, сен заржақтың. Өтеп бұл кезде өзгелерді өлеңге қосып жатқан. Ауылымыздың ағасы, Ауылымыздың жағасы. Ауылымыздың панасы, Ауылымыздың данасы, Үлкен қайнағаңа бір сәлем. Майлыбайдың үлкен ұлы көтеріліп қалды: - Е, бар болғыр, бар бол, - деді Өтепке шын ризашылықпен. Ауылының бетке ұстар пысығы болса керек, Өтеп бір қияқ мұртты кісіні асыра мақтады: Даңқы елден ары асқан, Парқы көкпен таласқан.. Елдің көркі Ерболдай Ағалармен жарасқан, - деді. Ортаншы ұлы Жартыбай Өтеппен құрдас екен. Қурайдай қышқиған. арық бойы сидиып ебедейсіз қозғалады. Жағына пышақ жанығандай, сүйектері шодырайып, ұрты үңірейіп тұр.

 Әр жерден үрке шыққан сирек шашы едірейіп, кірпінің түгіндей тікірейеді. Бір шөкім сақалы әйтеуір сақал бар деген атқа иеленіп, иегінің ұшында шоғырлана қалыпты. Мұрны да таңқыш екен. Өтеп бір адамның басындағы осынша мінді майда әзілмен түртпектеп керісінше келтіріп отыр. Жұрттың күлкісін тоқтату қиын. Бірі көзін уқалап, бірі ішін басып, енді бірі аспанға қарай шалқалап күлкіден ақтарылып жатыр. Жартыбай болса бүріскен торғайдай әркімге бір жалтақтап, қызарақтай береді. Жау жыққандай қаһарлы, Жарты құлаш сақалды. Бұйра шашы ұйысқан. Сом денесі - құрыштан. Нар санындай білекті, Нақ арыстан жүректі. Нағыз қайрат кезінде, От ойнаған көзінде Басқан жері ойылған, Сақтанып жүр дойырдан. Тас мүсіндей таймаған Осы сенің қайнағаң. Бітімі де ерекше. Сәлем салшы, бөлекше, - дегенде Үбиан иілді. Жұрт бір-бірін шымшылап, бір-бірінің санын соққылап, әйелдер жағы беттерін шымшылап мәз. Жартыбай судан тұншығып шыққандай енді қыбырлады. Өтепке қызарақтай қарады да: - Ой, у жеген ит-ай, ақыры сол уыңды құсып тындың ба?.. Келіннен ұят болды-ау, - дей берді. Тағы бір құрдасының лыпылдаған мінезін мінеп, Өтеп ащы тілмен түйреп алды. Елпілдеген құрақтай, Көлкілдеген сынаптай. Ешкі ішінде шұнақтай Анау тұрған жылтырға Сәлем салшы сұратпай. Жұрт риза болып қол соғып жатыр. Өтеп енді екі жастың татулығын айтып, өмірде сыйласып өтіңдер деген өсиетті айтып кетті. Әрі ағалық ақылын, әрі ауылдың артқан міндеті осы деп айтты. Қаптың аузы бос тұр деп, Құрт ұрлама, келіншек. Өзің жатып байыңды. Тұр-тұрлама, келіншек. Бір нәрсеге керісіп, Сұңқылдама, келіншек. Ер атағын ескермей, Еріңе сен дec бермей, Әрбір сөзін өш көрмей, Ерте кетіп, кеш келмей, Ынтымақта бол дейін. Ата жолы сол дейін, Өсиетті ұмытсаң, Жарық сенің қор дейін... Осы тұсқа келгенде жұрт ішінен бір кемпір: - Айналайын-ай, ел көкейін тауып айтып отыр ғой, көп жасағыр, - дей берді. Өтеп термесін жалғастырып отыр: Ал, ағайын, ал дейін Келініңіз бал дейін. Бет ашайын тап қазір Көрер көрік бар дейін. Оған дейін, шырағым, Маған сәлем сал дейін. Өтеп осы тұста әпкемнің басындағы төгіліп тұрған сәлкеш орамалын, қолындағы оқтаудың ұшымен іліп алып көтеріп тастады. Жұрт жамырап бата бере бастады.

 Үбиан әпкем иіліп сәлем салып тұр. - Көп жаса, балам. - Алдыңнан жарылқасын. - Ізетіңе ризамыз. - Әмісе солай бол, шырағым! - Үлкенді сыйлаған қор болмас! - Босағаң құтты болсын. - Етегіңе бала жармассын. - Еліңнің сүйіктісі бол. Ел осылайша дүркіресіп отырғанда, Өтеп алдына жиналған ақшаларды жиып алып сытылып шығып бара жатқан. Бес-алты құрдасы қуа жөнелді. - Ә, қу, бізді құралақан қалдырмақпысың?- Тәбәрік болсын, бізге де бірдеме бер. - Мынауың ырымға жаман ғой. - Біз де саған тілеулес боп отырдық қой, - десіп сыртта Өтепті ортаға алып жатыр. Анау құтылмасын білді-ау деймін, үлестіріп тынған сияқты. Осылайша отқа май құйылып, Үбиан да ошақ иесі болып шыға келді. Келіндерін ел оң босағаға жайғастырып, жаңадан дастарқан жая бастады. Бұл кезде қожа енді ояна бастағандай еді. Манадан ел беташардың қызығына беріліп, ерекше көңілденіп жатқанда, ол самарқау мүлгіп отырған болатын. «Мұның маған қатысы жоқ. Өзіме тиесілі несібіме келгенде көрермін» дегендей мамаурай берген. Енді аздап тіл бітіп, елдің сұрағына жауап беріп отыр. Кеседегі шайын қос қолымен бүркеп алып, оқта- текте әрең ұрттайды. Әлден соң ол ишарат белгі берді. Сол кезде кәрлен кесеге толтырып тұнық су әкелінді. Майлыбай оған күміс теңге тастады да, қожаға ұсынды. Қожа судың бетін ақ орамалмен бүркеп, әлденені күбірлеп оқи бастады. Бір қарасам, екі жігіт Аюбайды дедектетіп ішке алып кірген екен. Мен некеқияр басталғанын сезе қойдым. Екі жұбай үйдің екі босағасында қарама-қарсы жайғасты. Қожа әлгі екі куәгер жігітті шақырып алып, жұбайлардың аты-жөнін біліп келуді тапсырды. Әлгі екеуі Аюбай мен әпкемнің алдына кезек-кезек тақақтап барып, қайтып келді. Қожаға баяндап жатыр. - Күйеу бала - Аюбай, Майлыбай мен Зылиханың ақ некесінен туған ұл. Дінмұсылман. Жасы жиырма бесте. - Қалыңдық - Үбиан, Момыш пен Рәзияның ақ некелі қызы, жасы жиырма бірде. Қожа енді куәгер екі жігіттен: «Бұл міндетті бұлжытпай орындауға Алла алдында, халық алдында ант етесіздер ме?» - деп сұрады. Аналар «ант етеміз» десті. «Куәге жүрер алдында жуынып-шайынып, адалданып, күнәдан арылып келдіңдер ме?» - деді қожа қайтадан. Анау екеуі «күнәдан пәк» екенін айтысты. - Барыңдар, екеуінен де сұраңдар! Бұл неке көңілдің қалауынан, жүректің балауынан шығып па? Көңілдің көркімен, жүректің еркімен қосылып па? Екі жігіт қолдарына ұстатқан орамалдың ұшынан тізбектесіп қосыла сайрай жөнелді. Куәдүрміз, куәдүрміз, Куәлікке жүрәдірміз. Таңның нақ қасында Дәл бүгін халық қасында Ақ куәлік берәдүрміз, - десіп, куә қимылмен Аюбайға жеткенше айтып та үлгерді. Аюбайдың алдына келген соң, олар тергеуге ала бастады. Момыштан сызған, Рәзиядан туған. Үбиан перизатты адал жар тұтуға ризамысың? Аюбай сәл қызарақтап отырды да, ұялғаннан «ризамын» деп мұрнының астынан сөйледі. Куәлер енді осылайша әндетіп Үбианға да жетті.Майлыбай сызған, Зылихадан туған, Аюбайдай арысқа, Жар болуға ризамысың? Үбиан қыбырсыз отыр. Қасындағы абысындары түртпектеп, «айта ғой, келінжан», «тақсырды көп тостырма» деп ақыл беріп жатыр. Үбиан батылы жетіп айта алмады. Куәлар жауап алмай кетер емес. Мен әпкем жаққа тесіліп қарап отырмын. Әлден соң әпкем төмен қарап басын изеді. - Е-е, бұл болмайды да! Өз аузынан естімесек болмайды, - деп қожа қазақ сөздерін созып, бөлекше мақаммен айтты. Әлгі екі жігіт тақпақтай әндетіп әпкемнің қасына қайта барды. Енді арашаға әжем түсті. - Тақсыр-еке, үлкендердің алдында жас баланы ұялтып қайтесіз. Бас изегені бәріне ықтиярлығы емес пе? Некеңізді қия беріңіз. - Солай болсын, тақсыр, - деді Майлыбай да. Қожа қайтадан кеседегі суға төніп, әлденені оқыды да, бетіндегі орамалын алды. Сөйтіп куәге жүрген жігіттерге ұсынды. Олар кеседегі суды Аюбайға апарды. Ол суға ернін тигізіп қайтып берді. Сонан соң куәлар Үбианға апарды. Әпкем де ернін тигізді. Бұдан кейін  куәлар неке суынан дәм татты... Осылайша үйде отырған елдің бәрі неке суынан ішісті. Кеседегі су таусылған соң, қожа екі жастың некесі қиылды деп жариялады. Майлыбай бір текше ақшаны қожаның алдына қойды. Енді қайтадан қазан көтеріліп, жас келіннің қолынан дәм тату үшін жұрт дастарқанға қайта отырысты. Ертеңіне Майлыбай әжеме алғыс айтып, алдынан кешірім өтініп отырды.

* * *

Үбианды барынша ырғап-жырғап Аюбайға ұзатып, Мамыттан алған қалыңмалдың қалдығын қайтарған соң, біздің үй мал-мүліктен мүлдем тақырланып, көпке дейін түзеле алмай жүрді. Өгей шешеміз осы тарыққан сәттерімізде әкеме тиісе беретінді шығарып алды. «Қазаныңда май қалмады, қатықталған шай қалмады, жайғасатын жай қалмады. Бір қызымды ұзатам деп аш өзек етіп ұлытып қоймақпысың» деген сөздер жиі естіле берді. Бірбеткей әкем мұндай сөзге шыдай алмады. Әйелінің төркіндерін шақырды да, бәрінің басы қосылған соң өкімді сөз айтты: - Ағат кетсем айып көрмеңіздер. Бірақ осыншама қартайған шағымда қаңқу сөз есітем деген жоқ едім. Өгей деп өңменінен итермес, өзім деп бауырына басар деп ем балаларымды. Адасқан екем. Кеш болса да, жөнімді табайын. Табалау табына күйгенше жалғыздықпен жағаласып өткенім жақсы. Қыздарыңызды ала кетсеңіздер екен. Салғыласып отыра алатын жайым жоқ, - деді. Сол-ақ екен, өгей шешеміздің апасы қызына ұрысып, қуырып жеп жібере жаздады. Әкем мұндай ашық әңгіменің арасында болғысы келмей, Әлиман екеумізді әжемнің үйіне алып кетті. Бұл оқиға әжеме, әсіресе, қатты батып еді. Көзіне жас алып, қамыға берді. Шешемізді еске түсіріп:- Қайран ырымалды келінім-ай, Рәзияшым. Маңдайыма сыймай кеттің-ау. Оны алғанша, мені алмадың ба, тәңірім- ау, - деп отырып алды. - Қойыңызшы, aпa. Тағдырмен тәжікелесер шама бар ма бізде. Онан да немерелеріңіздің тілеуін тілесеңізші, - деген әкеме әжем бар ашуын төкті: - Немене, мені жаңа туды деп пе едің! Менің тілегім сендердің бірліктерің мен тірліктерің емес пе. - Қойдым, апа, қойдым, - деп әкем күле берді. Бұл кезде екінші үйдегі кісілер де өзара кеңесіп біткен еді. Екі үй бас қосып отырып, бір- бірінен кешірім сұрасты. Шешеміз «абайламай айтып қалыппын. Енді ондай қайталанбайды» деп уәде берді. Шешесі: - Қарағым, Момыш, қызымды алып отырған соң, сен де баламсың. Анам десең, бір жолға тілегімді қайтарма. Татулықтарың бұзылмасын. Енді ерні қыбырлап, бейпіл сөзге үйір болса, қызымның жон терісін сыпырсаң да ризамын, - деді. Сөйтіп бұл үйде керіс қайталанбайтын болып еді. Бәріміз соған қуандық.

* * *

Мен әпкемнің ауылына жиі баратынмын. Аюбай жездем де ат ізін суытпай келуші еді. Үйде екі-үш күн болып, біраз шаруаны тындырады. Жер жыртып, дән сеуіп беретін. Шөп жинап, қырман бастыратын. Өз туыстарына «балдызым жас, атам шал. Үлкен ұлындай болғандықтан, үй тірлігін бітіріп берейін де» дейтін. Келесі жылы әжем ауырды. Көп жатқан жоқ. Төсекке құлаған соң үш күннен кейін әкемді қасына шақыртты. Ентігіп жиі дем алып, денесі от боп жанып жатқандай еді. Ақ жастыққа селдіреп шашылған бозғылт шашы үлбіреп тұр. Әжімдері қатпарланып, әбден қартайған  өңін онан сайын қажытып жібергендей. Алайда, әжем ешбір қиналмаған кісідей, дыбыс шығармай сабырлы жатыр. Қайта әлдебір сапарға дайындалғандай көңілі біртүрлі көтеріңкі сияқты. Әкем келіп қасына отырғанда, әжем мейірлене көз тастады: - Момышжан! - деді әлден соң дауысы қалтырап, Қыздарым мен немерелеріме хабаршы жібер. Жүздесіп қоштасайын. - Қойыңызшы, апа, оныңыз не! - деп әкем шоршып түсті. - Сен алдымен сөз тыңдап ал, - деп әжем қатал әмір етті. - Тәуіп іздеп таусылмай- ақ қой. Әзірше молданың да керегі жоқ. Онан да Момынқұл екеуің кезектесіп қасыма келіп отырыңдар. Тәңірден иманымды тілеп мінәжат етіңдер. -- Аз ғана тыныс алып, әжем ойланып жатты да, сөзін жалғады. - Серкебайды шақырма, бәріңе айқайлап әңгіртаяқ ойнатып жүрер. Ал егер өзі келіп қалса, Момынқұл көзіне түсіп көңілін бұза бермесін... Әкем әлдене айтпақ боп оңтайланып еді, әжем тыңдаған жоқ. - Бар-бар, енді айтқанымды орында, - деп сабырлы әрі қатал сөйледі. Қыс кезі еді. Бәріміз үрейленіп аяғымыздың ұшынан басып жүрміз. Әкем мен көкем кезектесіп әжемнің қасында отырады. Бізді кіргізбей қойды.Әйелдер әжемнің киімдерін қағып-сілкіп, жуып-шайып әлек боп жатыр. Үш күннің ішінде хабар алған екі қызы мен Үбиан әпкем де жиналып еді. Сонда ғана әжем бәрімізді өзіне шақыртты. Біз кіргенде, әжем жастыққа сүйеніп әрең бас көтеріп отыр екен. - Ал шырақтарым, менің де аттанар сәтім жеткен сияқты,- деп барып демін алды. Сөйтті де болмашы езу тартып, сөзін жалғады. - Кәне, маған деген «жасау-жабдықтарыңды» көрсетіңдерші. Мұны естігенде үлкен апамыз Пияш көзіне жас алып, дауыс шығарып еді, әжем әмірлі үнмен тыйып тастады. - Көз жасыңды көрсетпе, былай! Әкем қинала отырып, қолы қалтырап әжеме арналған бұйымдарды көрсете бастады. Содан соң әжем Момынқұл көкемді қасына отырғызды да, құран жолдарын дауыстатып оқытып көрді.

Әжем тап қазір көз жұмады екен деп үрейленген бәріміздің де зәре-құтымыз қалған жоқ. Әсіресе қолына құран ұстаған көкем біртүрлі өзін-өзі игере алмай теңселіп кетті. Құран бетін әзер ашып отыр. Сол күйі даусы бұзылып оқи бастап еді, әжем қолынан ұстап тоқтатты. - Е-е, балам-ай, «бисмилла рахман рахимді» қайда тастап кеттің. Қайтадан баста. - Бисмилла рахман рахим. Ағузибилла имене шайтан ражим... - деп көкем даусы сүрініп қайта оқыды. Әжем көзін жұмып, біртүрлі рахаттанғандай біраз тыңдап жатты. Сонан соң бәрімізге тіл қатты. - Ал, енді шырақтарым, барып демалыңдар. Тағы да өзім шақыртамын. Біз екінші бөлмеге кеттік. Сәлден соң көкемді қалдырып әкем де шықты. Кенет үрейлі үн бәріміздің миымызға ине шаншығандай дегбірімізді алып жіберді. - Апамның жайы нашарлап барады. Апам әлсіреп барады. Көкемнің осы дауысы бәрімізді төсектен жұлып-жұлып алды. Әкем жүре киініп жүгіріп барады. Таң қылаң беріп келеді екен. Әлиман екеуміз әжемнің үйіне жақындағанымызда, шеткі көршіміз Аршабектің үйінен таңды ауаны қақ тілген  әйелдің ащы даусы естілді. Оған зер салуға мұрша қайда, жүгіріп ішке кірдік. Әкем аурудың бас жағында дауыстап құран оқып, дем алып отыр екен. Әжемнің көзі жұмулы. Кірпігі болар-болмас қыбырлағандай. Көкем көзіне жас алып: - Апа! Апатай! - деп әлдене айтпақ еді, әкем зекіріп тастады. - Дем салып болғанша тыныш отыр. Осы сәтте әжемнің кеудесі сәл көтерілді де, аузын ашып, дем жұтқандай болды да сұлық түсті. Әкем жасқа булығып:- Хош бол, анашым! Ақ сүтіңді кеше гөр!- деді де, әжемнің бетін ақ матамен бүркеді. Kөкем мен жеңешем көз жасына ерік беріп, бар зарымен дауыс салды. Айнабек келіп әкеме көңіл айтып, өзгелерден сабыр тіледі: - Бүгін таңда тәңірім бір сүйікті құлын өзіне алып, біреуін бізге жіберіпті. Шүкіршілік етейік, - деді. Біз сонда барып түсіндік. Әлгі ащы дауыс Айнабектің әйелінің толғақ үстіндегі үні екен. Жарық дүниеге жас нәресте - қыз келген екен. Кейін ол қызға әжемнің атын беріп, әжемнің қызы атанып кетіп еді. Ауыл тегіс жиналып қалды. Ауланың қары күреліп, оңаша үйге әжемнің денесі қойылды. Жиналған ағайын-туғандар күзетіп отырды. Әр жақтан «Апам-ай!», «Апам-ай!» деп дауыс салып келген жақындарымыз мол еді. Үйімізде қазан көтерілмей, келгендер көршілердің әкелген тамағынан дәм татысты. Сүйекті үйде түнетіп шыққан соң, ертеңіне жаназа шығаруға қамданды. Ел өте көп жиналған екен. Ауыл-ауылға, ата-атаға арнап жыртыс жыртылды. Осылайша менің ең сүйікті әжеммен қоштасқан едік. Әжемді апта сайын еске алып, жұма күндері шырақ жағатынбыз, көкем құран түсіретін. «Үлкеннің өлімінің арты той» деп әншейін көңіл жұбату үшін айтылатын сөз екен. Әжеміздің жоқтығы алғашқы күннен-ақ сезіліп, көпке дейін жетімсіреп жүрдік.

 * * *

Әжемді, әсіресе, көкем көбірек сағынғандай еді. Үйді бір түрлі ауыр зіл меңдеп алып еңсемізді көтертпей қойды. Бұрынғы ашық-жарқын әңгімеден тыйылып, үй-іші күбірге көшкендей. Көкем болса шалқадан жатып алып, көкке телмірумен болады. Мең-зең күйден арыла алмай ауыр күрсінеді. Мұндай сәттерде оны әкем сейілткісі келіп әрі-бері жұмсап, тірлікке араластырғысы келеді. - Момынтай! - дейтін әкем баяу үнмен. - Басыңды көтерші, шырағым. Сейілсеңші. Бар, малды жайғап қайта ғой. Көкем үн-түнсіз орнынан сүйретіліп тұрады да, ілби басып далаға шыға береді. Сыртқа шыққан соң қой-ешкіні суарып, шөп шашады да сонан кейін жүресінен отырып алып, бейжай күйі қала береді. Әкем енді оны үйге шақырады. - Тұр енді, ішке кір, шай ішейік. Көкем тағы да үн-түнсіз орнынан тұрып, әкемнің соңынан ілесе береді. Күннен-күнге қабағы қатып, кірпігі ілініп барады. Баяғы қуақы мінезі, содырлау қылығынан жұрнақ та қалмағандай. Бәріміз де қолбасшысынан айрылған жауынгердей жалтақтаумен жүреміз. Әжем үйге кіріп келетіндей үнсіз күтінеміз. Біз әжемнің зілсіз айғайын, мейірбан тілегін, қатал мінезін, қайырымды жүрегін, адалдығы мен ақ батасын әбден аңсадық. Әжем бардағы алаңсыз дәурен басымыздан кетіп, әрқайсымыз енді ғана тірлік қамын ойластырғандаймыз. Алайда, ешқайсысы да әжем сияқты ұйытқы болар міндеттен қаймыға ма, әйтеуір әлі біреуі де бел шешіп берік мінез көрсете алған жоқ. Түс көргендей аңтарылған сәтімізден әжем келіп құтқарар ма еді. Қайдан болсын ондай күн. Күн өткен сайын ардақты ана бізден алыстай берген екен. Атамнан қалған ағаш төсекке енді әжем жата алмайды. Үйдің сол қанатында жиюлы күйі тұр. Бұл төсек атам мен әжемнің көзіндей қымбат қой. Қараған сайын қамыға береміз.Түнде сол төсектің баяу сықыры, әжемнің қақырынған үні естілгендей елеңдейтінді шығардық. Сөйтіп жүргенде әжемнің жетісі де, қырқы да өтіп кетіп еді. Ел жиылып, құран оқып, тие берсін айтысқан. Иә, қазекем жаңа келген нәрестеге жан-тәнімен қуана да білетін, қазаға қалың жұрт боп қайғыра да білетін халық қой, шіркін. ...Бұл кезде әкем алпысқа шығып қалған еді. Мен ес білгелі оның самайында ақ бар болатын. Алайда әжемнің тірісінде ешкім де әкемді жасы ұлғайған кәрия деп елемейтін. Өйткені өле-өлгенше әжем әкемді «балапаным» деп өтті ғой. Әжем барда ол жай ғана біздің үйдің үлкені болатын. Енді ауылдың ақсақалдары қатарына қосылыпты. Сөзі де өсиетке жақындап, бізге арғы-бергіден әңгіме айтып отыратынды шығарды. - Біз үйміз, біз елміз, біз халықпыз. Адам туады, адам өледі. Ал халық ешқашан өлмек емес, қарақтарым, - дейтін ол. - Бір анадан екі ұл, алты қыз қалыппыз. Ал, немерелері, Аллаға шүкір баршылық қой. Бір еменнен отыз бір бұтақ жайыпты. Сендерден де ұрпақ тарап, өніп-өсесіңдер әлі. Әкем өсиетін осылай шүкіршілікпен аяқтаушы еді.

 * * *

 Көктемде біздің үй Кузьма Гончаров деген орыс мұжығымен ортақтасатын. Ол жирен сақал, қызғылт қабақ, бет-аузын әжім басқан жұқалтаң шал еді. Өзінің бала-шағасы көп. Үлкен ұлын - Сашке, одан кейінгісін -Некоди, үшіншісін - Тишко, төртіншісін - Керилля және менің құрдасымды - Босиль деп отырушы едік. Кемпірін - Мәтке, екі келінін Сәнке және Мәнке дейтінбіз. Қазақтар кісінің мінез-құлқына, жүріс-тұрысына. сөзі мен өзіне  қарай ат қойғыш халық қой. Қызыл Жагор, Григорийді - Жүгөрі, Дмитрийді - Метрей, Луканы - Илуке, темірші Иван, тілмаш Антон болып атала беретін. Кузьмамен ортақтасудың өз шарты болатын: жер біздікі, тұқымдық дән тең ортақ, ал көлік күші олардан. Біз жақтан көктемгі егіс кезінде және жиын-терін уақытында көкем жүреді. Дәм-тұзымыз бірігіп, айран-сүтке, бар болса, таршылық жасамаушы ек. Гончаровтар көктемде тайлы-тұяғымен түгел көшіп келетін. Екі арбаға жүгін, темір соқа, тырмасын арта жүреді. Әкем мен Кузьма шал қатар жүріп жерді өлшейді де, көп алаңдамай илеуге кіріседі. Көкем соқа ұстап, атқа қамыт кигізуді үйренген соң, құлшынып жер жыртады. Екі соқа тізбектесіп, қара жердің қыртысын толқындай тіліп бара жатады. Құйқалы қыртыс дөңбекшіп барып жалданып қалғанда, мен соқа соңынан қызықтап жүгіруші ем. Парлап жеккен төрт жирен ат соқаны қиналмай сүйрейтін. Біз Василий екеуміз атқа мініп тырма бастырамыз. Гончаровтың кемпірі әртүрлі жапырақтан тәтті көже жасайтын. Бәріміз соған таңырқаушы едік. Гончаровтың үй-іші, үрім-бұтағы жайлы кейінірек айтармын. Әзірше өзге жайға тоқтала тұрайын.

* * *

 Қыстың бір сарынды қысқа күні мен созылған шұбалаң түндері таусылып, көктем келді. Наурыз айы ерекше бір көрікпен, ерекше сәнімен, бар мейірбан мінезбен өлкемізді жайната берді. Шуақты күн молайып, шұғылалы сәттер елді қызықтырған кез. Жер бетіне тебіндеп шыққан шөп төңірекке жасыл кілемін жая бастады. Ағаштар бүршік атып, жапырағын жаймақ. Атам еккен жеміс ағаштарының да бұтақтары бадана бүршікке кенеліп тұр. Төңіректің бәрі бусанып, баяу балқып жатқандай. Тек Алатаудың мұз бүркеген шындары міз бақпай ызғар шашады. Аспанда тырна тізбегі көрініп, айналадан құс даусы естілген болды. Мал төлдеп, рахаты мол мазасыз сәттер көбейді. ...Бір күні қасқа сиыр бошалап, көкем бұзауын тартып алды. Үлбіреген танауына еппен үрледі де төселген сабанға жатқызды. Ұрпақ деген қандай тәтті еді, шіркін. Әлгінде қиналып жатқан сиыр орнынан тұрып, керемет қызғанышпен өз төліне төнді. Маңына жан адамды жолатар түрі жоқ. Жақындаған кісіні мүйізімен жасқап қойып шаранасын жалай бастады. Бұжыр тілі бұзаудың тықыр жүнін жалаған сайын төлдің үсті кеуіп әлдене беретін сияқты. Енді ол мөлдір тамшыдай таза жұмсақ тұяқтарымен жер тартып ұмтыла бастады. Осынау тірлікке келген соң, жұмыр жерді нық басқысы келгендей денесін әрең көтереді. Сидиған әлсіз аяқтары қалтырап, ұзақ тұра алмай, қайтадан бүгіліп кетеді. Бұзау сабанға сауыры тиіп жатып қалады. Енесі болса, тұмсығымен сүйемелдеп бауырына икемдейді. Бұзау да алғашқы шарасыздыққа көнгісі келмей ұмтыла береді, ұмтыла береді. Ақыры алғашқы кадамын да жасады. Енді ол тұмсығын әзер көтеріп, енесінің бауырына апара бастады. Уыз сүтке жетуге ұмтылады. Алайда ебедейсіз үлкен басын көтере алмай қайта сүрінеді. Тағы да ентелей тұрып, емшек іздейді. Осы сәтте көкем жақындады да, ала көзденіп қызғаныштан шатынап тұрған сиырды айқайымен жасқап, бұзауын теліді. Ана мен баланың табысқан сәтінен тәтті нәрсе жоқ екен ғой. Әлгінде ғана бізге мүйізін қадап, қызғаныштан тыным таппай тыпыршыған қасқа сиыр бұзаудың ерні желінге тиісімен біртүрлі рахатқа бөленіп, көзін жұмып тұра берді. Оқтын-оқтын мейіріммен мекіренген үнінен біз мал екеш малдың да қуанышын шын сезінгендей едік. Бір қарасақ, қойнына қоңыр қозыны қысқан күйі жалаң аяқ, жалаң бас зыр жүгіріп Әлиман келеді екен. Мәз-мәйрам боп күліп келеді. Соңынан жанұшыра маңырап қара саулық қалар емес. Төліне ұмтылып, Әлиманның төңірегін шыр айналады. Сонау беткейде әлі қыстық жүні түлей қоймаған жабағылар тасыраңдай ойнақтап, көктем қызығына өз үлесін қосып жүр. Күні кеше еңсені басқан қыстың ауыр күндерінен белгі қалмағандай, бүкіл дүние ерекше шаттыққа еніп кеткен сияқты...

 * * *

 Жұрт көктемгі егіске қамдана бастады. Көкем балта-балғасы қолынан түспей соқа- саймандарын жөндеумен жүр. Әр үйдің алдында үлкен қара қазан асылып, наурыз көженің исі шығады. Ырыс алды, кеңшілік басы, молшылық жолы осы наурыз көжеден басталатындай, бұл күні еш әйел қазанына таршылық жасаған емес. Қайда барсаң да қатығы мол бидай көжеге қарық боласың. Ел жаңа жылын-жарқын кезеңін осылайша ашық пейіл, ақжарқын көңілмен қарсы алады екен ғой.Онсыз да қонақжай халқымыз, әсіресе, наурыз күні қабақ шытқан емес. Қай үйге болсын қаймықпай кіріп, қалаулы қонағындай төрінен орын аласың. Ел топ-тобымен қыдырыстап, дастарқан үстінде ортақ тілектерін тоғыстырады. - Аман-есен наурызға жеткізгеніне шүкір Алла. Көрер күніміз, есітер жырымыз бар екен де. Келесі наурызға да төрт көзіміз түгел жетейік,- десетін олар. Келген қонақтар наурыз көжені салт бойынша түгелдей тауысып шығуы керек. Кейбір әзілқой әйелдер осындайда құрбы-құрдастарын аспен «жазалауға» тырысатын. Топ ішінде өзінің қалжыңдасып жүрген адамы болса, оған наурыз көжені үлкен шараға құйып әкеледі. Әрі салттан аса алмай, әрі санадағы діни сенімінен қаша алмай, әлгі құрдасы азаптанып отырып шарадағы көжені әрең тауысар еді. Өзгелері күлкіге қарық болатын. Оның үстіне дастарқан иесі құрбысына тілек айтқан боп әзілдейді. - Іше ғой, көкжалым, іше ғой. Тілегімнің зор екенін көрдің ғой. Өзгелерден артық деп, жөнің бөлек деп, сыбағаңды асырып отырмын. Бақытың алдыңдағы шарадағы дәннің санынан да артық болсын, - деп күледі. Әлгі жігіт аз дем алып қасыққа қайта ұмтылады. - Ниетіңе рахмет, айналайыным. Бұл жақсылығыңды ұмытпаспын, - деп булыға міңгірлейді. Қасындағы кісілер онан сайын күлкіге мәз. - Тезірек алсаңшы, суып қалады ғой. Бағың суымасын десең, наурыз көжені ыстықтай ішер болар,-деп қоймайды әйел. Жігіт көжені үнсіз ұрттай береді, ұрттай береді. Ол осылайша көжемен арпалысып отырғанда, өзгелері күлкілі әңгіме айтып, қызықты шежіре қозғап, ән салатын. Салтанат алды басталғанын сезіп, бала-шаға шексіз қуанушы ек. Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі. Жан-жануар, адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі. Жаздың көркі енеді жыл құсымен, Жайраңдасып жас күлер құрбысымен. Көрден жаңа тұрғандай кемпір мен шал, Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен... Түйе боздап, қой қоздап - қорада шу, Көбелек пен құстар да сайда ду-ду. Гүл мен ағаш майысып қарағанда Сыбдыр қағып бұлаңдап ағады су Көл жағалап мамырлап қу менен қаз, Жұмыртқа іздеп, жүгіріп балалар мәз. Ұшқыр атпен зырлатып тастағанда Жарқ-жұрқ етіп ілінер көк дауылпаз. Құс қатарлап байлаған қанжығаға Қыз бұраңдап жабысып, қылады наз. Шіркін, Абай, көктем көркін, жаз алдының жарқын сәттерін сенен әрлі, сенен нәрлі етіп жырлай алған ақын бар ма екен, сірә!Әкем көңілді кезінде бізге Абай жайлы айтушы еді. Балаларым, сонау «жеті өзеннің» ар жағында, бізден алыс ауылда Тобықты руынан шыққан Абай деген кісі тұрады. Бүкіл елдің арын қорғаған ақылды азамат, оған қоса асқан ақын. Оның өлеңін ел біткен жаттап, әнін бүкіл дала шырқайды екен, - дейтін. Сөйтсем ұлы Абайды өлді деуге қимайтын халқымыз өмір бойы өз орталарынан оған орын сайлап сөйлейді екен ғой. Көкемнің сонау бір қиын жылдары ат айдаушы болып істеген бекеті Фрунзе - Ташкент жолының бойында еді. Жұрт оны «қара жол» деп атайтын. Өйткені ауыл сыртындағы қыратты қуалап жатқан жолға алыстан көз тастасаң, шексіз қара жолаққа ұқсайтын. Мұның өзі егіндік жер мен шабындықтың шекарасы сияқты еді. Алатау жағына ел малын шығаратын да, еңіс жерге егін егетін. Алатаудың әр қырқасы текшеленіп, көктемі де кезектесіп шығатын сияқты. Содан ба, ел қырқа қуып көшіп отыратын. Жеріміздің осындай құбылмалы мінезін Тоқмырза әзілге қосып отыратын. - Алла Тағала жерді жаратқанда біздің аймақты ұмытып кеткен екен. Таңертең шаршап тұрса, бір аймақ үңірейіп бос қалыпты. Ашуланған тәңірі Гималайдың мұзды шыңын сындырып лақтыра салса, Алатау орнапты. Сөйтіп жан-жағына қарағанша, әлгі мұз еріп селденіп барады екен. Мұны көрген жаратушы түстік таулардың бірінен бөлшегін жұлып алып, сарқырап аға бастаған мың бұлақтың алдына тастай салыпты. Сөйтіп мына Қаратау орнаған дейді. Ал үлкен бөгетке ұшыраған су жинала-жинала, ақыры тікелей арна сала алмай теріс ағыпты. «Теріс» өзені солай пайда болса керек. Осылайша жеріміздің әр тұстағы әртүрлі болып шыға келген екен. Бір жері жемісті, бір жері егісті, бір жері асқақ, бір жері тастақ, бір жері шыңды, бір жері құмды болатыны да содан деседі. Адамдары да алуан, аңы да мол. Жанға керектің бәрі бар, - деп күлетін еді Тоқмырза ақсақал.

 * * *

Бір болыс елдің ортасындағы жапандағы жалғыз кірпіш үй - Бекет станциясы. Қызыл кірпішті үй алыстан мен мұндалап, оқшау дараланып, үлкен жиындар сол жерге шақырылушы еді. Ауыл адамдары әр тұстан аңдыздап кеп, аймақтағы осынау тұрқы түзу үйге көп бас қосатын. Аттылы-жаяулы келіп жатқаны. Жүздеген ат бас түйістіріп, байлаулы тұрады мұндайда. Бүгін де ел осылай бет алды. Бұл бас қосу Садық Аблановтың келу құрметіне арналған еді. Садық бұл жолы Бірінші Май күні келді. Аблановтар үш ағайынды болатын. Үлкені Ізбасар жұртқа жұғымы жоқ, жүгенсіз, даңғой, дарақы біреу еді. Уездегі орнына ісіп-кеуіп өзінен-өзі тасып жүретін. Бір өзі бүтін дүниені тіреп тұрғандай екі иінінен дем алып, екіленіп кететін. Алдына келгенін ала көзімен атып, қоқиланып бітуші еді. Жұрт осысын жек көріп, жұғыса қоймайтын. Ел ішінде сыйы да  шамалы кісі еді. Сонысынан тапты ма, әйтеуір қызметінде көп тұра алмапты. Мұны есіткен жұрт аяудың орнына «өз сазайын тартқан екен» дейтін. Ал Садық Аблановты ауыл адамдары ізетпен қарсы алып, ілтипат көрсететін. Адал, ақпейіл, турашыл, жұрт қамын ойлайтын естияр жігіт деп мақтаушы еді оны. Ізбасардан жұрт қорқатын. Бірақ сыйламайтын, Садықты іш тартып құрметтейтін. Ағайынды екеуіне деген ара-қатынасын ел ерекше жіліктеп, жіктеп айтушы еді. Ізбасар Абланов, Садық Абланов деп арнайы аттарымен ажырататын.Ізбасар елге даурығып, әбігер салып келетін. Жиналысқа да ол өзінің арнаулы адамдарынан басқаны қатыстырмайтын. Қатысқандардың кейбір жақпағандарын аузына келгенін айтып балағаттап, ел көзінше абыройын төгіп, қарсылық білдіргендерді қара тізімге жазып, «Сібірге айдатам» деп, сары суын сыртына шығарады екен. Ауылға қабағы түсіп, қажып, қалжырап қайтатын ондайлар. Ізбасар кетісімен, әркім оның ожар қимылын, орынсыз дөрекілігін салып, ашық күлкіге айналдыратын. Ізбасар әскери коммунизм кезеңінің томырық, топас, солақай, ұр да жық, көкірек қақпай жүрген кездерінің жиынтық бейнесіндей халық аузында қалып қойып еді. Садық өткізген жиын, керісінше, салтанатқа ұқсайтын. Адамдар көп жиналып, ақыл-кеңес күткендей ынтыға түсетін. Онымен кездесу үшін, дидарласып сөзін тыңдау үшін ақсақалдар тұрмақ, бала-шағаның өзі, тіптен қатын-қалаштар да асығатын. Жұрт Садықты абыройлы етіп, ел алдында ажарлы көрсететін оның қарапайымдылығы мен іштартымдылығы десетін. Жаймашуақ жадыраған күн еді. Бұдан бұрын Бекетке Садықтың келетіні хабарланған болатын. Ол: «Тыңдаймын деген кісілер келсін, бас қосып әңгімелесейік», - депті. «Ақсақалдармен, ағайын-туғандармен, қарындастармен бас қосып, сыр шертісу - үлкен ғанибет қой», - депті. Әкем мен ағайым мені де бірге ертпек болды. Мен апыл-ғұпыл киініп, ағамның артына мінгестім. Жол бойы біз бір топ салт аттыларды қуып жеттік. Олардың ортасында ауыздықпен алысқан «Көкшолағының» тізгінін тарта Аққұл ақсақал да келеді екен. «Көкшолақ» - сәйгүліктің ішіндегі мақтаулысы еді. Ал Аққұл атам болса, кәнігі саяткер шабандоз. Аққұл әдеттегі әуенімен байсал ғана амандасты. - Саумысың, Момыш? - Аманбысың, Аққұл. - Садықты тыңдауға барасың ба? - Иә, Аққұл. Ағамның атына мінгескен мені байқаған Аққұл таңырқай үн қатты. -- Уә, жігітім... Саған жол болсын? Абыржып қалғанымды байқаған ағайым ер үстінде бір қомданып алып, мен»үшін жауап берді: - Садық ағасын тыңдауға барамыз, Ақа! -Иә, - деді шал даусын созып,-жақсы лебіз тыңдасаң, жарым ырыс деген ғой! Сен де тыңда, балам, сен де тыңда, - деді. Осы кезде жолаушылардың арасындағы бір жас жігіт аты арықтан қарғи бергенде, ер үстінен қопаң етіп, ауытқып барып түзелді. Мұны байқап қалған Аққұл ашумен дүрсе қоя беріп еді: - Көлік қадірін білмейтін неме екенсің ғой. Атты аясаңшы. Бұл сенің тербетілер желбесігің емес. Ат ырғығанда, кісі шалқайып отыра ма екен. Мұндайда сен сияқты қопалдардың салмағынан аттың бел омыртқасы үзіліп кетсе қайтер ең?- Абайламай қалған ғой, Аққұл-ау! - деді әкем әлгі жігітке ара түсіп. - Қойшы ондайды, Момыш! Құдай үшін қоя тұршы! Ат мінген адам өзі түгіл, көлігіне де көлденең кесір жолатпауы тиіс! - деді Ақкұл. Әлгі жігітке тағы бір ашулы қабақпен қарап, ендігі сөзін соған арнағандай болды. - Бүгінгі жастар не боп барады осы, Момыш.

Қапшық сияқты бірдеме әйтеуір. Ат үстінен ауып қалардай ебедейсіз боп барады ғой. Бишара аттар сондай құмға толған ауыр қапшық сияқтыларды арқалап қор болды-ау. Осылайша Аққұл ақсақал Бекетке жеткенше ешкімге сөз бермей, атқа мығым отырудың әдіс-тәсілдерін айтумен болды. Барлығы да оны ат үстінде ұйып тыңдап келеді. Астындағы жүйріктерін бірыңғай бүлкілге салып, ақсақалдан енді қайтып кекесін ескертпе есітпейін деп жіті отыр. Мен үйден шығысымен-ақ көңілсіз күйге түсіп едім. Ағайым өзіме жеке ат ерттеуге рұқсат етпеді. Енді, міне, ат құйымшағында отырып, оның қақпақтай жауырына ызалана қарап келем. Алайда Аққұл атамның әлгі сөзі аздап жуасытқандай болды мені. Біз Бекетке де келіп жеттік. Станция маңын топ-топ етіп айқастырып қойған аттар жайлап алыпты. Жұрт төбешікке жиналып, шекпендерінің етегін төсей беріп, жамбастап жайғасып жатыр. Ел мол жиналыпты: ақсақалды қарттар, егде кісілер, жігіттер мен бозбалалар да жүр. Бір шетте жақын ауылдан келген әйелдер тобы көрінеді. Бәрі де тағатсыз күйге түсіп, станция жаққа қарайлай береді. - Әне келе жатыр, әне келе жатыр, - деп күбірлесе бастады жиналғандар. Қасында почта бастығы мен болыстық басқарманың бір топ жігіті бар орта бойлы, сұр шекпеннің өңірі ашық күйде, жалаңбас бір кісі келеді екен. Бәріміз де бар ықыласымызбен тесіле қарап қалыппыз. Ол қасындағылардың біреуімен сөйлесіп, байсал басып келе жатыр. Жұқа өңі қаны қашып сартаптау болған, маңдайы кере қарыс кісі екен. Қабағы аздап домбыққан, жанары жабырқау, сиректеу жібек мұртты кісі топ ортасына келіп те қалды. Ол төбешікке шыққан соң, төрдегі ақсақалдардың қолын жағалай алып шықты. Қалған топпен қолын кеудесіне қойып, бас иіп ізетпен сәлемдесті. - Армысыздар, ардақты қауым, - деді ол аздаған қарлыққан дауыспен. - Аман- есенсіздер ме, қадірмен қариялар. Дендеріңіз сау ма? Туған-туыстарыңыз, мал- жандарыңыз аман ба? Ол осылайша алдымен ақсақалдарға амандасты. - Рақмет, қарағым Садық. Өзің де аман-есенсің бе? - Денің сау ма, Садықжан? - Балаларың өсіп жатыр ма, қарағым, - деп шалдар шетінен саулық сұрасып жатыр. - Рақмет, - деді Садық ақ тістерін көрсете жымиып. - Әзірше аман-есенбіз... Ақа, «Көкшолағыңыз» бабында ма? - деп енді ол Аққұлға бұрылды. Ол Аққұлды бұрыннан біледі екен. - Сенің лау мінгіш милицияларыңнан қайда жасырарымды білмей жүрмін ғой, - деп шымши сөйледі Аққұл. Жұрт ду күліп жатыр. Садық Абланов елжірей күлгендей болды.- Сіздің «Көкшолағыңызға» ешкім тимейтін болсын, Ақа. Мен солай деп айтты деңіз. Ол байсалды жауап берді. - Мың жаса, шырағым Садық... Әйтпесе баптап мінуді білместен, жатқан бір, орыс арбасы мен біздің аттарымыздың соры болды кейбір милицияларың. Өрт шыққандай шапқылап, аттардың сілікпесін шығарушы еді... - Садық өз шешімін айтпады ма, - деп Аққұлдың сөзін әкем бөліп жіберді. - Енді өзін тындайық. Аққұл әкеме ала көзімен қарап, еріксіз жым болды. Садық Аққұлдан кешірім сұрағандай сәл иілді де, төбенің басына көтерілді. Айналасын жайлап шолып алды да, еркін көсіліп сөйлей жөнелді. - Қадірлі ақсақалдар, сіздерден рұқсат болса, бір-екі ауыз сөз бастайын, - деді ол қарттарға қарай. - Айта бер, Садық, айта бер! - деді қарттар бір дауыспен. - Қадірменді қарттар, менің құрбы-құрдастарым, жас жігіттер, сеңдер де, боз балалар, сендер де, құрметті әйелдер, сіздер де, - деді ол баршаға сөзін арнап. - Бүгін бізде көктем күні, жер бетіне қуаныш нұрын төккен күні. Бұл көктем кімді қуантпайды? Кімді тебірентпейді? Шуақты күн жерімізге нұрын төгіп, бойымызды жадыратады. Дәл осындай табиғат түрленіп, құлпыра бастайтын көктемнің күнінде, бұдан отыз бес жыл бұрын жұмысшылар мен жер бетінің еңбеккерлері бұл күнді еңбектің, бостандықтың, достық пен туысқандықтың мерекесі деп әлемге әйгіледі...

 Әңгімесін осылай бастаған Садық Бірінші Май мерекесінің мәні мен мақсатын, оның шаттығы мен шалқыған шабытын, еліміздегі жағдай мен жер бетіндегі басқа елдер халқының Май мейрамын қалай қарсы алатынын қарапайым қазақтың жалпақ тілімен жиналғандарға баяндап берді. Ұлы көсемнің ұлылығын, Ленинді неліктен данышпан дейтінімізді де ұғындырды, жиналғандардың жүрегіне ұялата білді, халықтар достығы мен туысқандығы жайлы тебірене толғап, революцияның қазақ даласына әкелген шарапаты мен шапағатын айтты. Жұрт сілтідей тынып, үнсіз бас шұлғып қалыпты. Садық олардың бәрін жылы лебізбен ұйытып тербете түсетін сияқты... - Бақытты деп ерікті адамды ғана айтамыз! Біздің бар халқымызға большевиктердің тілейтіні осы бақыт, осы еркіндік, - деді ол сөз соңында. Өз сөзін аяқтағанда ұйып отырған жұрт дүр сілкінгендей лезде гулеп кетті. - Дұрыс айттың, Садықжан! - Мерекеге мерейлі мезгілді таңдаған екен! - Ақылды шешім! Садық жұртты тағы бір шолып өтті. - Мен сіздерге үлкен жұмыспен келіп едім. Оны кейін айтармын. Ал бүгін Бірінші Майды мейрамдайық. - Көкпар тартамыз! - деп дауыстап қалды Аққұл.- Көкпар! Көкпар, - деп даурықты жастар жағы. Садық жадырай күлді де, қолын сермеді. Не дер екен дегендей ел жым болды. - Көкпар десеңіздер, қалауларыңыз болсын, -деп кесіп айтты Садық. Қайтадан жадырап күлді. «Көкпар» деген жалғыз сөз топ ішін кезіп, әркімді елеңдетіп бітіп еді. Садықтың алдында жұрттың бәрі әдеп сақтап жүр. Тіптен кейбір содырлау милиционерлердің өздері де, қыңыр сөзге қылыштай өткір «ат өнерінің ерен жүйрігі» Аққұлдың өзі де бір сүйем шөгіп кеткендей өздерін шектен шығармай, әдеп сақтап жүр. Көкпарға жиналғандар қарақұрым боп қаптап жүр. Ел мұны мереке құрметіне Май көкпары деп атап еді. Қой бастаған серкедей Аққұл елден ерекше көрінеді. Оның осынау тұлғасы мен тұрқы ойынды дәстүр шеңберінен шығармауға мойындататын еді. Дүркіреген ат шоғыры құйынша құйғытып тақтайдай тегіс жердің бұйра шаңын көтеріп, көкпарды ортаға ала жөнелді. Аққұлдан басқа қарттар Садықты қоршап, әрі көрермен, әрі төреші болғандай тамашалап тұр. Олардың ортасында менің әкем де бар. - Біздер, большевиктер, әркімнің көңілі шат, өмірі дарқан, қуанышты болуын қалаймыз. Жер бетінде жаман халық жоқ, сол халықтың кейбір жаман адамдары болуы мүмкін. Бірақ ондайлар ұлы теңіздің ұсақ тамшысындай- ақ. Халық деген қадірмен қауым, әлуетті қауым, әулие қауым. Біздің әрқайсымыз өлімнен қашып құтыла алмаймыз. Ал халық мәңгі жасамақ... Біздер, большевиктер, сол жасампаз  халықтың даналығына сенеміз. «Жастығымда еңбек бер, қартайғанда дәулет бер» деген сез бар. Сол айтқандай, жастарымыз еңбек пен тұрмыста жандары өссін. Ал қарттарымыз ақ сақалды, сары тісті жасқа толып, дәулет рахатын көрсін. Әркім өз еңбегінің, өз ісінің жемісін көріп, әркім аты мен абыройына лайық жас ұрпақты тәрбиелеп өсірсе дейміз. Өз қауымының, өз ауылының, өз елінің, өз жерінің мақтаны болатын жеткіншек тәрбиелесеңіздер екен дейміз. Біз ұл-қыздарымыз бен немерелеріміз өздерінің әкелері мен бабаларының әлуетті ісіне, олардың күресі мен табысына, салып берген жолына мақтанса, соларға еліктеп өссе дейміз. Ал ата-аналарымыз сондай салауат иесі боп өсіп келе жатқан ұл-қыздарына сүйсінсе дейміз. Өздерінің жақсы ісін, жарқын дәстүрін, саналы салтын ту етіп ұстап, түзу жолмен келе жатқан мұрагерлеріне мақтанса дейміз. Біздің ұрпақ адамзаттың ізгілігі мен инабаттылығын, олардың әділдігін бағалай беретін байыпты азамат болса дейміз! Сондықтан да біз достық пен теңдіктің, туысқандықтың туын көтереміз! Адамзаттың адал еңбегін бағалай білейік!.. Біздің жауларымыз осындай адал ниетімізді көре алмай өсек өрбітіп, қиянат қылышын жалаңдатады. Біздерге, адамның бақытына балта шабушы деп жала жабады. Өкінішке орай, біздің арамызда да осындай өсекке елігіп, жалаға алданып, жау қиянатына бас шұлғитын, санасы жетпегендер кездеседі. Ондайлар түзу жолдың көшіне, Ленин салған тура жолдың даңғылына, оның жолаушыларына оралғы, кедергі болады. Қисық арба қыңыр тартады дегендей, тең басқан аяғымызға байлау болады. Біз осыдан сақтанып, ондай адасқандарды ақиқат алаңына апаруға көмектесейік. Жоқ! Біз әр халықтың игі салты, жақсы дәстүрі, ел мақтаны болатын елеулі ғұрпы гүлдене берсін дейміз. Садық бұл әңгімелерді көкпарға көз алмай қызыға қарап тұрып, қарттарға жай ғана айтып беріп еді. Енді мен әкемнің атына мінгескен болатынмын. Өйткені ағайым көкпар десеарқасы қозып, жұлқынып шыға келетін. Бұл жолы да түрленіп. желігіп алды. Ауылдан шығардағы өкпем әлі тарқар емес. Жеке ат мінбей, біреудің желкесіне үңіліп отырғаным жаныма батады. Дегенмен қарттармен бірге Садық тобында болып, олардың әңгімесін есіткеніме қуанып отырмын. Кенет тас түйіндей шоғырланған көкпаршылар додасын бұзып өтіп, біреу суырылып шыға берді. Кім екенін аңғарып үлгергенше, әлгі шабандоз көрермен топ алдына құйындата келіп қалып еді. Аққұл атам көкпарды Садықтың алдына лақтырып тастады. -Мә, Садық, саған салғаным,-деді де лақты Садықтың алдына тастап, «Көк шолағын» кенет бұрып, ойқастата шауып, қайта оралып келіп тізгінді ірке қалғанда, әлі қызу екпінін баса алмаған «Көкшолақ» серіппеше шиыршық атып, танауы делдиіп, бір орнында тағат таппай аспанға ыршыды. Аққұлды өкшелеп қуған шабандоздар тобы көкпар Аблановтың алдына тасталғанда, тұмсықты жартасқа соғылған толқындай қақ жарылып екіге бөлінді.

Мен өзімнің жастығыма өкініп, осынау құрыш білек жігіттерге қызыға, қызғана көз тастаймын. Солардай болып, осылармен бірге додада ат белін талдырып жүрсем деп ойлаймын. - Ақа, сіз көкпардың көркісіз ғой, - деді Садық Аққұл атама бұрылып. - Мен сіздің өнеріңіздің ел аузында аңызға айналып, өзіңіздің жасқа жеңдіріп қатардан қалып қойғаныңызды қаламас ем. - Ә, мен әзірше қарттыққа бой беретін жайым жоқ. Асықтырма, шырағым Садық, - деді Аққұл өкпелегендей үнмен. - Жо-жоқ, мені шеттетуге асықпа! - Қазақтың салты бойынша көкпарды шабандоз қызы бар үйге салады. Сол үйдің қызы кестелі орамал алып шығып беруші еді. Сіз, Ақа, жігітті үйге салып отырсыз. Кестелі орамалдың орнына мынаны бүгінгі ұлы мейрамның туындай көріңіз, - деп қойын қалтасынан қызыл жалауша ұсынды. - Мынау сізге, ең шабандоз жігітке! Бірінші Май бәйгесі болсын! Аққұлдың жүзі құбылып, толқып кетті білем. Ат тізгінін тарта Аққұл ер үстінен бір қарыс көтеріліп, ізет көрсетті де, әлгі сыйлықты Садықтың қолынан алды. «Көкшолақ» иесінің алған сыйына қол соққандай аяғымен жер тарпып тұр. - Ал енді, бізбен бірге болыңыз, - деп өтінді Садық. - Ендігі көкпар қызығын жастар тамашалай берсін. Аққұл Садықтың қасына келіп тұрды. Көкпар аяқталғанша осы топта болды. Көкпар ымырт жабылғанша созылды. Садық құйынша құйқылжыған шабандоз жігіттердің қимылынан көз айырар емес. Оның бар ынта-ықыласы осы көкпарға ауып, өзге дүниені ұмытқан сияқты. Алайда, төңірегіндегі кісілердің сұрақтарына сабырлы жауап беріп, ойлы пікірлер айтқанына қарағанда, ол ел қамын ұмытпай, ауыл ақсақалдарының да көңілін жықпасам деп толқып тұрған сияқты. - Мөмеке! - деді ол менің әкеме. - Қонақасы беруге қалайсыз. - Үлеспеген еншіміз, Садықжан. Сендей шақырса да келмейтін кісілер менің үйіме қонақ болуы - мен үшін үлкен абырой, - деді әкем. Барлық жұрт біздің жаққа қызыға, қызғана көз тастаған сияқты. Мұны көріп мен өзімнің атқа мінгесіп жүргенімді де ұмытып кетіппін. Мен Садықтың біздің үйді таңдағанына мақтанып отырмын.Әкем ағайымды шақырып белгі беріп еді, анау ақ көбік болған атын ойнатып жетіп келді. Тер мен шаңнан күреңденіп кеткен жиренін ол кілт тоқтатып тұра қалды. - Садық біздің үйдің қонағы болады, - деді әкем ағама қарап. Әкемнің соңғы сөзін естір-естіместе ағам атын кілт бұрды да, ауылға қарай құйындата жөнелді. Бұл кезде көкпар да біткен еді. - Сіздер де Садықпен бір болып, дәм-тұзбен ортақтасыңыздар,- деді әкем жұртқа. -- Қойыңыз, Момеке, жұрттың бәрін шақырып, әбігерленіп қайтесіз, - дей берген Садықтың сөзін әкем аяқтатпады. - Құдайға шүкір, Бақтияр әулеті аз емеспіз. Мал-мүлкіміз, қазан-ошағымыз бөлініп көрген емес. Қанша қонақ болса да, көтерер шамамыз бар. Шынында да, Бақтияр әулеті біраз едік. Жетпіс жаны бар он төрт отау болатын. Садық Абланов пен оның жанындағы жиырма шақты жолдастарын күтіп алу ешбір қиындыққа түспейтінін мен де сезіп тұрмын. Садық ортада келеді. Екі жағында ентелеген аттылы кісілер қоршап алыпты. Садықтың әр лебізіне құлақ тосып, құныға тыңдайды. Күн Құлан тауының тасасына тығылып, айналаны іңір қараңғысы тамшалап алып еді.

Мен күні бойы ат соңында мінгесіп жүргендіктен бе, шаршағанымды әрең жеңіп келемін. Ат жайлы жүрістен ауып, шоқыраққа басқанда, жауыр болғанымды аңғардым. Осынау тымық кеште ауыл ошақтарынан шыққан түтін қаздай қалқып аспанға өрлеп барады. Қораларға жайылымнан қайтқан малдар да жайғасып үлгерген екен. Алыста үйірін шыр айналып, жалын жалбыратып боз айғыр жүр. Ауыл жақтан тәтті астың исі келіп, танауды қытықтайды. Балқыған бауырсақ, үлкен қазандағы былқыған ет иісі сияқты. Самауырдың қошқыл түтіні де тік көтеріліп, соның арасынан ұшқындар жылтылдайды. Қонақты қарсы алуға шыққан ауылдың ер кісілері үй сыртында топ-топ болып байсалды тұр. Әйелдер үй арасында жүгіріп, абыржып жүр. Қонақтар жақындай бергенде, ауыл адамдары лап қойды. Әрқайсысы ат тізгінін ұстап, қонақтарды қолтығынан сүйеп түсіріп жатыр. Енді бірі аттарды жетектеп кетіп жатыр. Күні бойы ер үстінде отырып, езіліп қалған сандарын жазу үшін кейбіреулер аяқтарын әрең басып, ары-бері жүр. - Қош келіпсің, Садықжан, менің түңлігім осы болады, - деп әкем қонақты үйге қарай бастады. - Шаңырағыңыздан шаттық кетпесін, Момеке, - деді Садық ақсақалдарға жол беріп тұрып. Алдына бес-алты ақсақалды салып, Садықтың өзі де босағадан аттады. Оның қазақ даласында қалыптасқан ежелгі әдет-ғұрыпты ізетпен сақтағаны жиналған жұртқа ерекше әсер етіп еді. Енді бәрі де оны бауыр тартып, жанына жақын тұтып алды.Қалған қонақтарды да үйді-үйге жайғастырды. Мен де елдің соңын ала өз үйіме жүгіріп кіріп, босағада аңырып тұрып қаппын: қарасам үй іші танымастай өзгеріп, жайнап кетіпті. Басқа үйге кіргендей танымай да қалдым. Ағайым маған көзін алартып: - Әй, Бауыржан, үлкен үйге бар! - деп қақпайлай берді. - Бұл сіздің мұрагеріңіз бе, Момеке! - деді Садық, маған жымия көз тастап. - Иә, менің ұлым, Садықжан, - деді әкем. - Бізбен бірге отыра берсін, - деді Садық жылы жүзбен ағайға тіл қатып. - Бұл жігітті ортамыздан қуып жібергеніміз жараспас. Оның үстіне күні бойы қасымызда жүрмеді ме? Осылайша Садық мені ағамның қақпанынан қорғап қалды. Мен үйді енді жақсылап көре бастадым. Құлпырған жасау көз жауын алады. Еденге көл- көсір етіп кілем төселіпті. Кілем үстінде жалт-жұлт еткен шәйі көрпелер жайылған. Жағалай жастық қойылыпты. Жарқырауық шыныаяқтар бір қанаттан орын алған екен. Киіз үйдің ортасында аспалы шам нұрын төгеді. Жап-жарық. Мен әр кілемнің нақысынан, әр заттың белгісінен қайсысының қай үйден келгенін байқап отырмын. Намысқой ағайым бар ауылдың іліп аларын осында жинап әкеліп, үй ішін жайнатып тастаған екен. Мына жасау біздің үйді ең тұрмыстылар қатарына қосқан сияқты. Ауылдың ауызға алар бақуаттысы болып шыға келген түріміз бар.

Қонақтар көсіліп-көсіліп жайғасып жатыр. Мақтаншақ ағайым өзінің бүгінгі тірлігіне мәз болып, әкем жақтан құптау белгісін көргісі келгендей жалтақтап қояды. Ол ауыл жігіттерінің бәрін кісі күтуге ұйымдастырған екен. Алдымен біреуі қонақтың қолдарына су құйды; екіншісі дастарқан жайып жатыр; біреуі бауырсақ төксе, енді бірі торсықты әкелді. Тағы бірі қымыз құйған кеселерді таратып тұр. Әр жігіт өз қызметін мүлтіксіз атқарып, болғандары аяғының ұшымен басып, үнсіз шығып жатыр. Қонақтар алдымен қымыз ішіп сусындап алды. Қымыз үстінде бүгінгі Май мерекесі жайлы, қызықты көкпар жайлы әңгіме шертісті. Садық Абланов өзінің ескертпелерін айта отырып, соңғы сөзін бас төреші Аққұлға берді. Аққұлдың төбесі көкке жеткендей маңғазданып алды. Аққұл қарттың алдында менің ағам сөзге ретсіз араласып, бір-екі ескертпесін айтып еді, әкем ала көзімен ата қарады. Мұны көрген ағайым сьгртқа шыға жөнелді. Біраздан кейін ол ақ қой жетектеп келіп, ақсақалдардың алдында бата сұрады. - Аумин! Қарттар тіксіне қалып, большевик Садыққа қысыла көз тастады. Абыржып қалған сияқты. Өйткені бұрын келген қонақтар батаны діни әдеп деп, ескінің қалдығы деп рұқсат етпейтін. Мұны сезген Садық мұртынан күліп, алақанын жайды: - Ақа, сіздің жолыңыз үлкен ғой. Қонақжай үйге қол жайып, жақсы тілегіңізді беріңіз. Бәріміз де естиік, - деді.Аққұл бір сәтке ойланып қалып еді, бірақ абыржымай алақанын жайды да әндете жөнелді. - О, жаратқан нем! Алдымен атыңды атап жалбарынам. Бүгінгідей ашық күн жайнай берсін көгімде. Осы күннің астында гүлдей берсін елім де! Жүрсін лайым әмісе бақыт қана  серік боп, тұрсын лайым әмісе қуаныш көрік боп! Ұлы өмірдің өзіндей жайнай берсін жасымыз; енді қайғы көрмесін ақ қыраулы басымыз! Жаңа Садық айтқандай, (Садық қызарып кетті) барлық халық тең болсын; бір-бірімен қауышқан дос-туысқан ел болсын! Арандатқан адамды қаскүнемдер жойылсын; мал-басымыз мол болып, ел ырысқа тойынсын! Күніміз ұлысты болсын; жеріміз ырысты болсын! Өрісіміз малға бай дүбірлі болсын; келіндеріміз жанға бай үбірлі-шүбірлі болсын! Ер жігіттің ту етер тұрағы болсын; қанат беріп түлетер арғымағы болсын!.. Аққұл ағам осылай ұзақ шұбыртып, батасының аяғын қалай аяқтарын білмей қысылыңқырап та қалды. Тап осы жерде жұрт та ду күліп жіберді де, Аққұл келте қайырып, «құдай қабыл қылсын!» деп сақалын сипады. Қойды қайта алып кетті. Аққұлдың діни әдеттерді ұстамайтынын жұрттың бәрі де білетін. Сондықтан да оның батасы әдеттегіден тыс ерекше еді. Садық Аққұлды көтермелеп, күлкісін тыя алмай қоштау сөз айтты: - Жақсы айттыңыз, Ақа! Ізгі тілектің бәрін білдірдіңіз-ау. Халыққа коммунистердің тілейтіні де осындай жақсылық қой. -- Сіздің осындай ақынжанды адам екеніңізге сеніп едік, Ақа, - деді біреу қалжыңдап. - Ақындықтың рухы етек астында емес, ер үстінде болады, - деді Аққұл әлгі кісіге. Шамасы оның әйелжанды адам екенін білетін болса керек. Бәрі ду күлді. - Әйтсе де біздің Ақаң тек ақынжанды адам ғана емес, саясатшы да ғой, - деді Садық. Сөйтті де сөз арасында: - Біздің саясатымыздың өзі де халқымыздың қашаннан жинақтаған ізгі тілектері ғой. Туысқандық пен достық бір-бірін құрметтеуден артық не бар. Мәселен орыс халқын алайықшы.

Қарапайым шаруа таңның атысынан күннің батысына  дейін егін даласында еңбек етеді немесе біздің өлкемізде өз қолымен теміржол салған жұмысшыны алайық. Олар да біз сияқты адамдар. Олар үшін ешкім де еңбек етпейді. Өздерінің тамағын адал еңбегімен тауып жейді. - Сөзің рас, Садықжан, орыстар еңбекті сүйетін және еңбек ете білетін халық қой... - Садықтың сөзін бөлмесеңдерші. - Міне, сол орыс халқы - тамаша ғой. Олар біздің ағамыз сияқты. Қазаққа қысым көрсеткендерге келсек, олар патша шонжарлары болатын. Енді жағдай мүлдем өзгеше: сол орыс халқының өздері патшаны тағынан жұлып түсірді. - Демек, Ленин турашыл, қамқор жан екен ғой. - Иә, - деді Садық, - біздің Ленин нағыз қамқоршымыз. - Не, сонда Ленин патшаның орнына отыра ма? Бұрын Николай еді, енді Ленин бола ма? - деді әлдебіреу істің мәніне шын түсінбей ақырып. Садық күлімсіреп отырып жауап берді:- Біздің Ленин патша емес, көсем ғой. Ол жаны таза адамдардың ішіндегі ең ақылдысы. - Енді мынаны айтшы, Садықжан. Сенің Ізбасар ағаң ауылға келсе, «Алла деген жоқ нәрсе», «сендер қараңғы халықсыңдар» деп тұқыртып бітеді ғой. Үйге түскенде мал сойып, бата сұрасаң, қолын бір-ақ сілтеп, «қайран қараңғылық-ай, апарыңдар да соя беріңдер қойларыңды» дейді. Патшаны патша дейік (патша көп қой), тақты тақ дейік. Аллаға тіл тигізіп несі бар. Ұжданымызға тиіп несі бар? Салтымызды неге бұзады... - Не деп тантып отырсың, ей, сен. Ізбасар Садықтың туған ағасы емес пе, - деп Аққұл әлгі адамға ақырып қалды. Садық жадырай күліп, оң қолын көтерді де, әлгі аузы батыр адамды Аққұлдың қаһарынан қорғағандай сөйледі: - О не дегеніңіз, о не дегеніңіз, Ақа! Әділ сөзді қақпайлағаныңыз қалай? - Ленин дінге сенер ме екен, әлде жоқ па? - деді әлгі батыл кісі. - Мен өзім Ленинді көргенім жоқ. Ал Ленинді менен жақсы білетіндер көсеміміз әділ де, турашыл адам дейді. Дінді қайдам, халыққа әбден сенетін кісі. Сондықтан да қалың ел соңынан ерді емес пе. Садық аздап езу тартты да сөзін жалғастырды: - Ал өз ағам туралы не айтамын, ол менен үлкен кісі. Алайда Ізбасардың теріс мінезі сыналып, қызметінен босатылғанын да білесіздер ғой... Қолайсыз тыныштықты Аққұл бұзды. - Жарайсың, азаматым! Әділдік азамат көркі дегендей ашығын айттың-ау, Садық. Халқымызға Ленин сенсе болғаны. Ең негізгісі осы ғой. - Халқымызға Ленин сеніп еді, сол сенімін халқымыз да ақтады, - деді әлгі батыл кісі. Бұл әзілқой, қалжыңбас, тілі өткір, көңілді Тоқмырза деген қарт еді.

 Боза ішкендердің тұрақты төрағасы, жиын-тойдың сәнін кіргізіп отыратын жалғыз атты кедей болатын. - Дұрыс айтасыз, Тоқа. Біз енді өмірді қалай жақсартамыз, қалай тұрмысымызды түрлендіреміз? Ол үшін не істеуіміз керек? Мен сіздермен осы жайлы ақылдасқалы келіп отырмын. - Айта бер, Садық. - Біз саған қандай ақылшы болар екенбіз... - Өздеріңізден артық ақылшы жоқ. Біз бүгін сіздердің ақылдарыңызбен Бірінші Майды жақсы өткіздік. Көкпар да тартпадық па... - Тамаша бір мереке болды ғой, Садықжан, - деді Аққұл оның сөзін бөліп, енді жыл сайын өзге халықтар сияқты біз де Бірінші Майды мейрамдайтын боламыз.- Немене, сен Аққұл, жыл сайын май сыйлығын алып тұрмақсың ғой? - деп қалжыңдайды Тоқмырза.- Жоқ, мен сен сияқты сараң емеспін, - деп Аққұл Садық берген қызыл жалаушаны қойнынан алды. - Мен бұл жалаушаны келесі Май мерекесіне дейін сақтаймын. Сонда көзге түскен жігітке тапсырамын. Соған дейін балаңа ат арқасын алдырмауды үйретесің. -Ау, әңгіменің шырқын бұзбасаңдаршы! Садық бізбен кеңесемін демеді ме. Айтарын айтып болсын да, - деп сөзге әкем араласты. - Иә, қадірлі ақсақалдар, мен сіздерден кеңес сұрамақпын... Сіздер өмір көрген, жақсы мен жаманды білетін тәжірибелі адамсыздар. Халыққа жаңа тұрмыстың жайын жақсырақ түсіндіруге көмектессеңіздер деп едім. - Ал сенің лау мінер милиционерлерің аттарды неге босқа зорықтырып жүр, - деп бұрқ ете қалды Аққұл. - Бас-көзге қарамай жануарды қамшымен төпеп бітеді. Сенің атыңа милиционер мінді дегенше, шаруасы бітті дей бер. Тепектетіп, шоқырақтатып титығын шығарады. - Қойшы осы, Аққұл, атың жайлы жауапты Садық әлдеқашан бермеді ме. - Менің қай жерде қалай сөйлейтінімді үйретпе маған, Момыш... Мен Садықтың орнында болсам, оларды әлдеқашан атып тастар едім... Жұрт күлкісін әрең басты. Садық Аққұлға жауап берді: - Ақа-ау, мен, әрине, милиционерді атпаймын. Өйткені ол біздің қолқанатымыз. Олай етуге рұқсат жоқ. Алайда кейбір ат қадірін білмейтіндерін қызметтен босатуға тура келер. - Иә, иә, Садықжан, - деп тебіреніп кетті Аққұл, - сөйтіп аттан түсіріп, жаяу салпақтатып қойшы бір. - Солай етейін, Ақа, - деп күлді Садық, - Ақаң да, өзгелеріңіз де жақсы айтып,құнды пікірлер беріп отырсыздар. Біріншіден, бұдан былай Май мерекесін тойлап тұрамыз. Екіншіден, кейбір лау мінер милиционерлер халыққа зәбір көрсетеді екен - оларды ауыздықтау керек. Бүгін екі мәселені орынды шешуге жақсы кеңес бергендеріңіз үшін көп рахмет сіздерге құрметті ақсақалдар... - Айта бер, Садық, айта бер, - деп түйіле сөйледі Аққұл, - жақсы сөзіңді бөліп жағаласқанымыз үшін біз сияқты кәрі мылжыңдарды кешіре гөр. -Енді тағы да ақылдасып алар екі мәселе бар еді, - деді баяу үнмен Садық. - Бұл мәселені сіздердің көмектеріңсіз жалғыз шешуім қиынға соғып тұр...

- Айта бер, Садық... - Менің барлығыңыздан жасым кіші, құрметті ақсақалдар. Мен сіздерге әке де, аға да емеспін. Бар болғаным інілеріңізбін. Айтайын дегенім - орыс адамдарымен ара қатынасымызды жақсартайық. Әлі күнге дейін біздің кейбір қызу қанды адамдарымыз ескі әдетпен орыстарды жек көреді, Базар болды дегенше, төбелес болды дей беріңіз... - Немене сонда, Садық, енді жаңа заманда да басыңды ие бер демексің бе? Арқамды қамшысына баяғыдай қайта тілдір дейтін шығарсың? - деп ентіге сөйледі Аққұл. - Жоқ, жарқыным, Ленин «Барлық адамдар тең» дейді екен - ендеше орысыңның әкіреңдегендеріне қамшы түртіп қоймаймын. Менің сақалымды сыйлай алмағандарды мен де аямаспын. Оған ара тұрма, Садықжан...- Сен де оңып тұрған жоқсың-ау. Өзің де қазақтың қырт әкіреңбайы сияқтысың ғой, - дей беріп еді әкем. Сен, Момыш, өз үйіңде ақылшы болмай-ақ қой. Әлде менің кеткенімді қалап отырсың ба, - деп дауыстап жіберді Аққұл. Ақа, Ақа! - деді Садық жалбарынып. - Егер мені сыйласаңыз, отырыңыз. Келелі жайды сөз еткен екенбіз, ашуланбай, қызбаланбай әңгімелесейік те. - Аққұл, кешіре гөр, мен ретсіз сөз айтқан екем. Қой енді. Садықты тыңдайық,-деді әкем. - Солай жөніңе көш, - деп торсылдады Аққұл, - әйтпесе бүйірден сүзбелеп біттің ғой. - Біздер қарапайым орыс адамдарымен қатынасымызды қалайша бауырларша жақсарта аламыз? Тимофей Водопьянов сіздің досыңыз деді ғой, Ақа? Сол рас па? - Тимошка ма?.. Ол әділ, жақсы адам. Ал, керісінше оның туысы жирен Иван - жаман адам. - Ал біз Кузьма Гончаровпен бірге жер жыртып, бірге шөп шабамыз, бір-бірімізді қонаққа шақырып тұрамыз, - деп қалды әкем, - менің інім Гончаровтардан көп шаруаның мән- жайын үйренді... - Жагор (Егор) маған қиын-қыстау кезеңде көмектесті, - деді Тоқмырза... - Ал менің Метрейім (Дмитрий) үй салуға көмектесті... Садық күліп қойып, осынау жылы сөздерді жымия тыңдап отыр. - Тимошка, Кузьма, Жагор, Метрей, тағы басқалар өздеріңіз айтқандай жақсы адамдар екен. Ал Тимошканың туысы ғана жаман адам боп шықты ғой солардан, - деп күлді Садық. Сөйтті де Аққұлға бұрылып сауал берді. Ал сонда орыстарда қанша жақсы адам бар екен, қаншауы жаман болғаны? - Жақсыларының көп болғаны ғой. Сол жирен Иванды қойшы! - деп бұрқ етті Аққұл. - Ал өзіміздің қазақтардың арасында сол жирен Ивандай желіккендер қанша екенін білесіздер ме? - Несін айтасың оның, - деп сөзге араласты Тоқмырза, - бізде де есерсоқтар жетеді ғой. - Ақылға салып көріңіздерші, - деді Садық, - толғанып, кеңесіп, өздеріңіз ара қатынасты қалай жақсарту керек екенін айтыңыздаршы. Рас, анау айтқан шиеленіскен жағдай болмағанымен, кейбір адамдар келісті тірлігімізді бұзып жүр ғой... Сіздермен ақылдасайын деген тағы бір жай - жер мәселесі еді. Бізде жер көп, бірақ соны пайдалануда береке жоқ. Ленин - кім жақсы пайдалана білсе, жер соныкі дейді. Ал біз ше? Біреудің жері шамадан тыс көп, енді біреуде тук те жоқ. Осы да әділдік пе? Міне, осы жайлы сіздерден салауатты ақыл күтемін, ақсақалдар. Ойланып-толғанып, кеңесіп-келісіп екі-үш күннен кейін қауым атынан жауабын берсеңіздер деймін.- Сенің айтқаның жөн, Садықжан, сенікі жөн, - деп гулесіп кетті жұрт. - Ленин әділ бөлейік десе - болу керек. Бізге біраз күн мұрсат бер, кеңесейік те өз тоқтауымызды айтайық... Бұдан кейін Садық өзінің түрмеде болғанын, Сібірде айдауда жүргенін, 1916-жылғы қазақ көтерілісі жайлы байыппен айтып берді. Өзінің орыс жолдастары туралы жылы лебіз білдірді. Мен әкемнің тізесіне жантайып, демімді ішке тартып, үнсіз ұйып тыңдап отырмын. Алайда бала қиялым барлық жайды толық түсінбей, әңгіменің оқиғалы жағына ойыса берді. Мен Садықты екінші рет 1924-жылы мектепте оқып жүргенде көрдім. Садықты үйіміздің қарсы алу мен шығарып салу сәті әлі күнге дейін есімнен кетпейді. Бұл бір ең қызықты сәт еді. Осы кеште ағайым тамаша ұйымдастырушы атанып, содан бастап үй тірлігінің тауқыметі өз қолына көшіп еді. Жиналыстан кейінгі көкпар сияқты кеш бойы, түнімен сол кездесуде Бірінші Май құрметіне ән айтылып жүріп еді. Содан бастап бұл күн біздің ауылда дәстүрлі мерекеге айналған болатын.

***

Роман Әдеби KZ порталынан түсірілді.

Жалғасы бар