Үйдің тұңғышын ата-әженің бауырына салу — дәстүр мен психологияның қарама-қайшылығы қандай
ӨСКЕМЕН. KAZINFORM — Қазақстанда жыл сайын психолог көмегіне жүгінетіндер саны артып келеді. Бұны біреулер қолдап, әр адам өзін танып-білуі қажет десе, өзгелері керісінше оның зиянды жақтары бар екенін алға тартады. Негізінен бұл кереғарлық бала кезден санаға сіңірілген салт-дәстүр мен психологиядағы түсініктердің қабыспай жатуына байланысты. Бүгінгі Дүниежүзілік психикалық денсаулық күніне орай Kazinform тілшісі өскемендік психолог Жазира Мұратбайқызымен әңгімелескен еді.
— Салт-дәстүрді ұстану кей сәттерде психологиялық саулыққа кері әсер етеді деп жатады. Сізбен осы тақырып төңірегінде әңгіме өрбітсек деп едік. Алғашқы сауалымыз, әдетте дәстүр бойынша ержеткен жігіт ата-анасымен бірге тұруы керек. Бірақ психологтар оның менталды саулыққа онша пайдалы еместігін айтады. Сіздің ойыңыз қалай?
— Ата-анамен бірге тұрудың мәнісі қартайғанда оларды күту, мәпелеу, сыйлау арқылы перзенттік парызды өтеуге бағытталған. Сондықтан да қазақ отбасында «Қара шаңырақтың иесі» деген ұғым бар. Ол деген ата-анасының ошағын сөндірмеу, ізін жалғастыру, ата тегін ұмытпауға тәрбиелеу. Ата анасынан бөлек тұрса да менталды түрде сепарация болмаған адамдар бар. Ол ата-анамен бірге тұруына байланысты емес, сананың жеке тұлға ретінде өспеуіне байланысты.
Жалпы сепарация — бөліну деген ұғым. Ең алғашқы сепарация дүниеге келгенде, омыраудан шыққанда болады. Сосын тұсауын кесіп жүре бастағанда, мектепке барғанда, 18 жаста толық анасынан бөлініп, жеке тұлға ретінде қалыптасқанда болады. Осы кезеңнің бәрінен дұрыс өткен бала — жауапкершілікті өзіне ала алатын, саналық деңгейде өскен ересек позициядағы адам. Ал осы өсу фазасында дұрыс қалыптаспаған азамат 40-50 жасқа келсе де бала позициясында қалып қойып, сана деңгейінде өспейді.
Сондықтан ата-анасынан бөлек тұрса да отбасын асырауды жауапкершілігіне алмаған жан сана деңгейінде ата-анасынан ажырамаған деген сөз. Осындай жағдайда бөлек тұрғанның да еш пайдасы жоқ.
— Тарихымызға үңілсек, әкелер бала тәрбиесіне көп араласпаған. Ал психолог мамандар керісінше, әкелердің бала тәрбиесіндегі рөлінің маңызы жөнінде жиі айтады.
— Бала тәрбиесі — өте күрделі мәселе. «Баланы тәрбиелеме, өзіңді тәрбиеле» деген тәмсіл бар. Қазақ «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» дейді. Сол себепті әкесі будақтатып шылым шегіп тұрып, баласына тартпа десе одан еш нәтиже шықпайды. Одан гөрі өзі үлгі болуы тиіс. Ер бала әкенің қасында жүріп, сырттағы шаруаларды үйреніп, уәдеде тұруды, қыз балаға қамқор болуды көріп өссе, әрине нұр үстіне нұр. Күнде әкесінің ерлік ісін көрген бала өз бойына оны сіңірмей қоймайды.
Ал керісінше отбасының шырқын бұза берген әкесінің жамандығын сіңірген бала болашақта оны қайталамайтынына кепіл жоқ. Қазақ халқында ежелден әйелдер үйде бала тәрбиесіне көңіл бөліп, бесік жырын айтып, жыр-дастан жаттатып, баланың жүрегіне рухани құндылықтарды құюмен айналысқан. Бойында ар-ұят, уәде құндылықтары бар бала жат қылықтарға бармайды. Ал әкелер түздегі тірлікті өз жауапкершілігіне алған. Қазіргі таңда әке де, ана да жұмысбасты. Сондықтан екеуі жұмыс істеген соң, тәрбиені де бөлісу деген дұрыс тұжырым.
Бала тәрбиесінде әкенің де, ананың да рөлін бөліп жаруға келмейді. Психологиялық тұрғыдан қарасақ, балада 2-5 жас аралығында жеке болмысы (личностная идентичность) қалыптасатын уақыт. Бұл кезде бала өзінің қыз немесе ұл екеніне көңіл бөледі. Ананың да, әкенің де рөлін көру, оны өзінен өткізу маңызды. Әкесі не анасы жоқ болған жағдайда оны ағасы, әпке-сіңлілерінен де көріп, болмысын қалыптастыра алады. Осы жеке болмысы дұрыс қалыптаспаған кезде бала өзін жоғалтып, жынысынан ауытқу пайда болуы мүмкін. Сөйтіп, дәстүрлі емес жыныстық көзқарасы қалыптасады. Сондықтан бала тәрбиесінде ата-ананың екеуі де қатысу маңызды.
— Үлкенді сыйлау — кішіпейділік десе, кей психологтар кішірейе бермеуді, өз шекараңды бекітуді үгіттейді. Осыған көзқарасыңыз қалай?
— Ешқандай психолог үлкенді сыйлама, кішіпейілдік танытпа демейді. Жеке шекараның болуы үлкенді сыйлауға кедергі емес. Екеуі екі түсінік. Әр адамның жеке шекарасы болуы қалыпты әрі дұрыс жағдай. Мысалы психологияда «ішкиім ережесі» деген түсінік бар. Яғни бұл жерде кішкентай баланы жуындырарда әуретті жерін, ішкиімін шешуге ата-анасы да рұқсат сұрауы керек.
Осы кезден бастап бала өзінің денесіне басқа адамның оның рұқсатынсыз тиісуге болмайтынын түсініп өседі. Бұл баланың жеке шекарасын, ойын, «жоқ» деп айта алуға тәрбиелеп, өзін сыртқы фактордан немесе арам пиғылды, қазіргі таңда кең тараған педофилдерден қорғана алуға тәрбиелейді.
Жеке шекараның болуы өз қалауын ашық, нақты айта алуына себеп болады. Өз қалауын білген бала өмірде де нақты мақсат қойып, алға жүре алатын тұлға болып өседі.
— «Ер адамдар жыламайды» дейді. Бірақ ол да адам баласы ғой.
— Иә, ер адам болсын, әйел болсын екеуінде де жан бар. Ал жан жасқа, жынысқа, ұлтқа бөлінбейді. Әр адамда сезім, эмоция болады. Әрбір адам әр түрлі сезімді сезеді. Жалпы реніш, қуану, ашу деген секілді 400-ге жуық сезім бар. Адам соларды сезініп, оларға әртүрлі эмоция танытады. Сондықтан ер адамның жылауы — қалыпты жағдай. Жылағаны үшін ұялудың еш қажеті жоқ.
— Дәстүрдің де озығы бар, тозығы бар. Қыз алып қашу мәселесі әлі де өзекті. Қазіргі адамзат санасына сыймайтын болса да, осындай оқиғалар болып жатыр. Бұл дәстүрдің психологиялық тұрғыда зияны жайлы айта кетсеңіз?
— Қыз алып қашуды дәстүріміз де қолдамаған. Қазақи танымда аттастыру, құда түсу, қыздың қалыңмалын беру деген ұғымдар бар. Бұрынғы кезде қыз алып қашудың өзінен жеңгелері хабардар болып, бойжеткенмен сырласып, жігіттің тегін, жұртын біліп отырған. Ал танып-білмей қызды алып қашып, өз еркінен тыс тағдырына қол соғу — тек психологиялық тұрғыдан соққы ғана емес, қылмыс екені бәрімізге мәлім.
Қыздың қалауынсыз, орынсыз «ұят» терминін қолданып мәжбүрлеп қалдыру салдарынан қыз бала стресс, депрессия, психоз сияқты ауруға шалдығып, соңы суицидқа әкелген оқиғалар аз емес. Алып қашпай-ақ махаббатпен үйленгеннің өзінде басқа отбасына сіңісу, үйренісу — оңай шаруа емес. Әр жаңа нәрсе адам психикасына әсерін тигізеді. Сондықтан өз басым алып қашуға түбегейлі қарсымын.
— «Келін ененің топырағынан жаралған» деген тіркестің психологиялық негізі бар ма?
— Баланың туғаннан өзіне ең жақын әлемі — анасы. Ол сол образды есейгенше көріп өседі. Кез келген таныс дүние миға қауіпті емес қой. Ересек болғанда да бала өзінің жанына жақын, үйренген образын түйсік деңгейінде таңдайды. Сондықтан ене мен келіннің ұқсастығы болуы әбден мүмкін. Осыны білген ата-бабамыз «Келін ененің топырағынан жаралған» деп көрегендікпен айтып кеткен.
— Үйдің тұңғышын ата-әженің бауырға басуы психологиялық тұрғыда қаншалықты дұрыс?
— Ата-әжесі, ата-анасы бір үйде тұрып, бала ата-анасынан ажырамаса, балаға ата-әжесі ретінде қараса — ол дұрыс. Ал кейде баланы ата-анасынан ажыратып, өз үйіне әкетіп, ата-анасын есімімен атауын талап етіп, үйге жолатпай қызғанып жататын ата-әжелер кездеседі. Бұл бала үшін қатты соққы, психологиялық жарақат десек те болады.
Бірақ әр баланың қабылдау психикасына байланысты. Бір бала агрессивті, өзіне сенімсіз, қорқақ, ынжық болып өссе, енді бірі керісінше биік дәрежеге жетуі мүмкін. Десе де көп жағдайда ата-анасынан бөлек басқа үйде немесе ата-әжесінің қолында тәрбиеленген бала ауыр психикалық зақым алуы ықтимал. Бұл жерде баланың жасы, омыраудан шыққан уақыты барлығы ескеріліп, терең анализ жасалады. Бір сөзбен айту қиын.
Сөз соңында айтарым, жалпы өзім қандай да бір ғылыми жаңалық немесе бір ақпарат оқысам, тың әдістерді үйренсем, міндетті түрде оны өзіміздің дәстүрге, дінге, менталитетімізге сай келетін пайдалы тұсын ғана алуға ұмтыламын. Қанша жерден мамандығым психолог болса да, әрнәрсені саралап отыруым керек. Салт-дәстүрімізді еш уақытта жоққа шығармаймын. Әрбір салт-дәстүрдің артында үлкен тәрбие бар. Салт-дәстүр біздің ұлттық болмысымызды жалғап тұр.
