Жаһандық жылыну: кейінгі 100 жылда жер температурасы қалай өзгерді
АСТАНА. KAZINFORM – Қазір адамзат алдында тұрған ең ауқымды сын-қатерлердің бірі ретінде климаттың өзгеруі айтылады. Ғалымдар болжамынша, кейінгі 100 жыл ішінде жердің орташа температурасы 1,2 градусқа көтерілген. Жаһандық жылыну әсерінен экологиялық, әлеуметтік және экономикалық проблемалар туындап жатыр. Jibek Joly телеарнасының «Жаһан жайы» бағдарламасы экологиялық дағдарыс жалғаса берсе, алдағы уақытта қандай жайсыздықтар болуы мүмкін екенін сараптап көрді.
Мемлекеттердің 10 пайызы ғана климат туралы есеп берген
Экологияның басты жауы – өндіріс. IPCC халықаралық ұйымының зерттеуі бойынша, әлемде 1850 жылдан бастап өндірістік даму қарқын алған. Әрі дәл осы кезеңде жаһандық жылыну үрдісі басталыпты. Сарапшылардың айтуынша, егер жаһандық жылыну 1,5-2 °C-тан асса, адамзаттың жер бетінде тіршілік етуі едәуір қиындайды. Әлем елдері климат өзгерісіне қарсы күресте тиісті деңгейде белсенді болмай отыр. Көмірқышқыл газы бөлінуін азайту туралы шарт өте баяу орындалуда.
БҰҰ 1988 жылы Климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық жұмыс тобын құрды. Ал 2015 жылы халықаралық Париж келісімін қабылдады. Ол жаһандық жылынуды 2°C-тан төмен, мүмкіндігінше 1,5 °C деңгейінде ұстап тұруды мақсат етті.
Назарбаев университетінің экология жүйесі зертханасының жетекшісі, профессор Вуджин Лидің айтуынша, әлем мемлекеттерінің бет алысы көңіл көншітпейді.
– Париж хаттамасына қосылып, көмірқышқыл газы деңгейін 15 пайызға азайту, температураны 1,5 градус шегінде ұстап тұру шартына бәрі келісті. 2025 жылға дейін барлық мемлекеттер өздерінің ұлттық деңгейде анықталған үлестері туралы есептерін өткізуге тиіс еді. Алайда іс жүзінде аталған елдердің 10 пайызы ғана климат туралы есебін тапсырды. Ең өкініштісі, олардың мақсаттары ауқымды емес, «сатылап көтерілетін жүйе» сақталмаған. Яғни мақсаттар мен қаржы көлемі жыл сайын ұлғаюы тиіс еді. Елдердің климат саласында алға қойған ұлттық мақсаттары амбициозды емес, тіпті кейбіреулері кері кеткен. Бұл өте қиын жағдай, – дейді сарапшы.
Егер жер беті тағы 2 градусқа жылынатын болса, аптап ыстық болып, орман өрті үдеп, егістік шықпай, азық-түлік тапшылығы, климаттық миграция басталады. Ауа температурасы 3-4 градусқа жоғарыласа, Антарктиданың батыс бөлігі мен Гренландия мұздықтары түгел ериді. Теңіз деңгейі 2 метрге дейін көтеріліп, үлкен қалаларды су басуы мүмкін.
Ал енді 5-6 градусқа ысыса, Антарктиданың шығыс бөлігіндегі мұздықтар да еріп, теңіз ондаған метрге көтеріледі. Мұндай жағдайда жағалауда орналасқан бүтін бір мемлекеттер су астында қалуы мүмкін. Биосфера жүйесі күйреп, адамның тіршілік етуіне қолайлы жер мөлшері мейлінше азаяды. Бұл ең экстрималды, ұзақ мерзімге арналған сценарий.
Кейінгі жылдары табиғи апаттар артты
2019 жылдың желтоқсанында оңтүстік жер шарында орналасқан Аустралияда ауа райы әдеттегіден тым ыстық болды. Температура 3 ай қатарынан 48-50 градусты көрсетті. Оған жел мен найзағай қосылып, ақыры арты алапат өртке ұласты. Жалпы аумағы 18 млн гектар жер өртеніп, орманда тірлішік ететін коала, кенгуру, түкті кускус, ехидна және вомбат сияқты сирек кездесетін жануарлардың 3 миллиарды жанып кетті. 34 адам қаза тапқан. Жергілікті халық оны Black Summer, яғни «қаралы жаз» деп атады.
Бірақ бұндай жағымсыз оқиғалар әлемнің әр түкпірінде болып жатыр. 2019 жылы Ресейде 1,7 млн гектар жер өртенді. Сол жылы Сібірде де күн ысып, 3 млн гектар жер өртенген оқиға тіркелді. Қара түтін Қазақстанға дейін жетті.
2020 жылы АҚШ-тың Калифорния штаты да қызыл жалынның құрсауында қалып, 1,7 млн гектар жер қара күйеге айналды. 2023 жылы Канадада да орман от ортасында қалып, 18,5 гектар жер күл болды.
Келісім ешкімге жауапкершілік жүктемейді
NASA мәліметіне қарағанда 2024 жылы жердегі орташа температура 2015 жылмен салыстырғанда 0,4 °C-қа жоғарылапты. Ең алғаш климаттың өзгеруі 1988 жылы БҰҰ-ның зерттеуінде айтылды. Сол кезде UNFCCC Киото хаттамасын ұсынды. Оған сәйкес, парниктік газға жататын көмірқышқыл газы, метан, азот тотығы, фторлы көмірсутектер, перфторкөмірсутектер, күкірт гексафториді 5 пайызға азаюы қажет болған. Бірақ хаттаманы ұйымға кірген мемлекеттер орындамады. Сондықтан 2015 жылы ол Париж келісімі болып қайта бекітілді.
World Meteorological Organization жаһандық жылыну процесінің деректерін 1850 жылдан бастап салыстырған. Содан бері жер шарында жылыну 1,1 градусты құрапты. 1850 жылға дейін табиғи жолмен ауаның жылынуы тұрақты деңгейде болғанын ескерсек, небәрі 170 жылдың ішінде адамзат бәрін өзгертті. Көмір жағу, газ қолдану, зауыттар мен көліктердің қаптауы, табиғатты ластау – осының бәрі көмірқышқыл газын 2,5 трлн тоннаға жеткізген.
Енді температураның 2 градусқа ысуы үшін небәрі 400 млн тонна көмірқышқыл газы жеткілікті. Қазіргі қарқынмен алдағы 10 жылда сол деңгейге жетуіміз мүмкін. Өйткені Conference of the Parties-дің 2021 жылғы есебінде жыл сайынғы ауа қысымының көтерлуі 40 млн тонна екені көрсетілген.
Егер қазірден Париж келісіміне кірген 190 мемлекет бірлесіп климаттың өзгеруін тежемесе, ең пессимистік сценарийде 2100 жылы жаһандық жылыну 4 градусқа жетпек. Ол кезде планетадағы өрт жиілігі 39 есе артады. Яғни, Антрактидағы мұз еріп, жерді су басады, не құрғақшылық болады. Негізі келісімде дамыған елдер дамушы елдердің экологиялық проблемаларымен күресу үшін жыл сайын 100 млрд доллар бөлуі қажет екені жазылған. Алайда дамыған елдердің көбі бұл іске құлықсыз.
– 2009 жылы дамушы елдерге көмек ретінде жыл сайын 1 млрд доллар бөлу туралы шешім қабылданды. Негізгі мақсат климатты сақтау жөніндегі бастамаларды қаржыландыру болатын. Оны 2020 жылы іске асыру керек еді. Бірақ олар оны орындай алмады. Шындығында, олар бұл соманы тек 2022 жылы жинақтай алды. Сол жылы 100 млрд-тан асып, 116 млрд-қа жетті. Бірақ ол екі жыл кешікті. Бұл шешім 10-11 жыл бұрын қабылданған болатын. Ол кезде 100 млрд үлкен қаржы еді. Бірақ 2030 жылға қарай 1 трлн доллар қажет болады.
Кейбіреулер «неге дамыған елдер төлеуі керек? Бұл – әділетсіздік» деп жатады. Мысалы, Дональд Трамптың өзі осылай айтады. Ғалым ретінде мен үшін бай елдердің қаржы бөлуі қисынды. Өйткені дамыған мемлекеттер өнеркәсіпті ерте бастады, көмір мен мұнайды да олар бірінші болып пайдаланды. Көмірқышқыл газын ауаға ең көп мөлшерде шығарды. Қазір оның зиянды екенін білген соң, олар баламалы энергияға көшіп жатыр. Ал дамушы елдерге «сендер де біз сияқты болыңдар» деуі дұрыс емес. Сондықтан дамыған елдердің төлем жасап, климаттық қаржыландыруға көмектесуі – әділетті, – дейді профессор Вуджин Ли.
Қазір температураның 1,1 градусқа жылынуынан мұз массасы Арктикада 40%-ға, Антарктикада 20-30%, Гренландияда 4-5%-ға азайыпты. Мұхит пен теңіз де бұрын ауаны салқындатса, енді өздері де жылына бастады.
Ал оптимистік сценарийде 2100 жылы жаһандық жылынуды 1,5 градуста ұстап тұруға мүмкіндік бар. Ол үшін адамзат жасыл энергетикаға көшіп, газ, мұнай және көмірден бас тартуымыз қажет. Бірақ Париж келісіміне қол қойған 190 елдің бұл мақсаттағы қарқыны тым бәсең, сондықтан оптимистік сценарийге күмән көп.
– Қазір Париж келісімі ерікті түрде ғана орындалады. Яғни, ешқандай мәжбүрлеу, қатаң реттеу немесе нақты ереже, белгілі бір санкция да, мақсатқа жеткендерді ынталандыру да жоқ. Осы себепті күткен нәтижеге қол жеткізу өте қиын. Бұл – Париж хаттамасының оңай орындалмауының бірінші себебі. Екінші себебі – қаржы тапшылығы. Дамыған елдер бөлетін қаражат грантқа негізделуге тиіс еді. Бірақ іс жүзінде ол көбінесе қарыз түрінде беріледі. Сондықтан дамушы елдер табиғатты қорғау бойынша жобалар жасағысы келсе, қарыз алуға мәжбүр.
Менің ойымша, егер Париж хаттамасы сәтті болсын десек, онда өте қатаң реттеу, ынталандыру және санкциялар қабылдануға тиіс. Сондай-ақ климаттық қаржыландыру қарыз емес, грант түрінде берілуі керек. Сонымен қатар дамушы елдерде үлкен бюрократия бар. Қаржы алу немесе қарыз рәсімдеу кезінде процестер ашық емес, жемқорлық та кездеседі. Осы себептен бастамалар сәтті жүзеге аспайды, – деп түйіндеді сөзін Вуджин Ли.
Қазақстанның да 2030 жылға дейінгі міндеті бар
Экономика мен экология бір-бірімен тығыз байланысты салалар. Мәселен, Қазақстандағы Аралдың жойылуы – оңтүстіктегі мақта өндірісін асыра орындаудың салдары. Теңіздің орнында мақтаға төгілген тыңайтқыштармен уланған сортаң жер қалды. Судың құрамы, ондағы тіршілік иелерінің түрлері өзгерді, ауаға бөлінетін тұзды тозаңның денсаулыққа зияны 90-шы жылдардан бері айтылып жүр. Арал экологиясы - Қазақстанның климаттық жүйесіне орасан өзгеріс әкелген құбылыс. Теңізге келіп құятын өзендердің бастауы көрші мемлекеттерде орналасқандықтан, проблеманы шешу бір елдің құзырындағы шаруа емес.
Десе де Қазақстан климаттық дағдарысты еңсеру жолында халықаралық қауымдастықпен бірге қадам басып келе жатыр. Париж келісімі аясында еліміз 2030 жылға дейін парниктік газдардың таралуын 1990 жылғы деңгейден 15 пайызға азайтуға міндеттеме алды.
ҚР ЭТРМ Климаттық саясат департаменті директорының орынбасары Шаттық Тастемірованың сөзінше, Қазақстан қазірден-ақ климаттың өзгеруін сезіп отыр. Былтыр болған су тасқындары осы климаттың өзгеруімен байланысты. Өзгерістер әртүрлі проблемаларға әкеліп соқтырады. Мысалы, азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төнеді, су дефициті, биоалуандылықтың жойылуы. Париж келісіміндегі міндеттерді орындау үшін Қазақстанда стратегиялық құжаттар қабылданған.
– Біріншіден, 2060 жылға дейінгі стратегия. Қазақстанның көміртекті бейтараптылығына қол жеткізу туралы стратегиялық құжат. Бұл негізгі экономика секторларын декарбонизациялау бойынша бағыттарды қамтиды. Бұдан бөлек – ортамерзімді құжат бар. Соңғы рет біз 2023 жылы бұл құжатты жаңарттық. Қазір Париж келісімінің тараптары осы ұлттық құжатты жаңартып, 2025 жылдың аяғына дейін конвенцияның хатшылығына жолдауы қажет. Бұл жұмыс әр 5 жыл сайын өтеді. Әр 5 жыл сайын біз амбицияларды жоғарылатамыз ба, қандай қосымша міндеттемелер аламыз – құжат соны нақтылайды.
Қазір бұл құжатты әзірлеуге біз бірнеше сарапшы, қоғам белсенділері, бизнес өкілдерін тартып, жұмыс істеп жатырмыз. Бұдан бөлек бізде климаттың өзгеруіне экономика секторларының бейімделуі бойынша жұмыс атқарылуда. 2021 жылы қабылданған кодексте жаңадан нормалар қабылданды. Осы кодексте бұрын қамтылмаған 4 экономика секторы: ауыл шаруашылығы, су шаруашылығы, орман шаруашылығы және апат салдарын азайту секторы бар, – дейді сарапшы.
Тастемірованың айтуынша, ұзақмерзімді стратегияны іске асыру бойынша 18 жол картасы жасалған. Соның ең негізгісі – энергетика секторы, өндіріс. Өндірістерде технологиялар енгізу, көмірқышқыл газын азайтатын технологияларды қолдану бар. Олар қымбат болуы мүмкін. Сондықтан осы стратегияның ұзақ мерзімін ескере отырып, қай жылдары қандай шара қажет, заңнамалық өзгерістер қажет пе, шараларды айқындау қажет.
Оңтүстік жарты шар тұрғындары солтүстікке үдере көшуі мүмкін
Әлемге танымал ғалым, саясаттанушы, футуролог Параг Ханна жаһандық жылыну салдарынан алдағы уақытта оңтүстік жарты шар тұрғындары солтүстік жарты шарға қарай үдере көшеді деген болжам айтады. Әлемдік экологиялық миграция басталған жағдайда Азия мен Африка халқын Батыс елдері қандай шартпен қабылдайды?
Қазірдің өзінде Америка мен Еуропаға виза беру талабы тым қатал. Климаттық өзгеріс, әсіресе, Орталық Азия аймағына ауыр тиетінін айтушылар бар.
БҰҰ Климаттың өзгеруі жөніндегі негіздемелік конвенциясының сарапшысы, PHD докторы Катя Сименова «көші-қон – адамзат тарихының бір бөлігі және ол болашақта да жалғасатынын» айтады.
– Мәселе бұл үдерістің бақыланбай, мәжбүрлі көші-қон түріне айналуында. Сондықтан үкіметтер, халықаралық ұйымдар, азаматтық қоғам бірігіп, бұл қауіптің алдын алуы керек. Бұл тәуекелге қарсы нақты не істеуге болады? Оны шешудің екі жолы бар: біріншісі, климаттың өзгеруіне тек алдын алу емес, бейімделу тұрғысынан да қарау қажет. Экономика мен қоғам климаттың әсеріне бейімделе білгені жөн. Екіншісі, климаттың өзгеруін орнықты даму тұрғысынан кешенді түрде қарау. Тек осындай тәсілмен біз дені сау планетаны, жақсы экономиканы және ұрпағымыз үшін жарқын болашақты қамтамасыз ете аламыз, – деді маман.
Сименова бұған қоса Орталық Азияның климат өзгерісіне өте осал аймақ екенін жеткізді. Бұл – құрғақшылық, су тасқыны, орман өрті секілді апаттардың жиілеуіне әкеледі.
Сөз соңында, Париж келісіміне сәйкес, Еуропалық Одақ 2030 жылға қарай көмірқышқыл газы көлемін 55 пайызға, АҚШ 50 пайызға азайту, Қытай 2060 жылы, Үндістан 2070 жылы көміртексіз экономикаға көшу міндеттемелерін алды. Бірақ аталған міндеттемелер орындалмаған жағдайда ешкім ешқандай жауапқа тартылмайды. Құжатта міндеттеу тетіктері қарастырылмаған, ерікті жүзеге асыру талабы ғана бар. Сондықтан адамзаттың тағдыры дамыған елдердің пейілі мен прагматикалық санасына байланып тұрғандай әсер қалдырады.
