Жалпылама декларация дегеніміз не?

АСТАНА. ҚазАқпарат - Қазіргі уақытта барлық салалық заңнамаларға енгізіліп жатқан ағымдағы өзгерістер мен түзетулер саны өте көп.

Соның негізгілерінің бірі - Салық және Азаматтық кодекстері мен Мүлікті жариялау мен Жалпылама декларациялауға байланысты заң актілері. Себебі 2017 жылдан бастап күшіне енетін жалпылама декларациялау кезеңіне аяқ басқан кезде туындайтын сұрақтар аз емес, деп жазады «Айқын».  Сондықтан да көпшілікке түсінікті болу үшін «Жалпылама декларациялау дегеніміз не және оның жауапкершілігі қандай?» деген сұрақтар төңірегінде Алматы қалалық мемлекеттік кірістер департаменті түсіндіру жұмыстары басқармасының бөлім басшысы Бекен Нұрахметовті сөзге тартқан едік.

- Табыс пен мүлікті жалпылама дек­ларациялау мемлекет қана емес, жеке тұлғалар үшін де өте тиім­­ді шара екені әлемдік тә­жі­ри­беде дәлелденген. Бұл дегеніңіз, са­лықтық бақылауда халықтың нақ­ты табысын тура анықтайтын жә­не көлеңкелі экономикаға қар­сы күресте жақсы нәтиже беретін қо­салқы механизм десе де болады. Мы­салы, жалпылама декларация­лау тәжірибесі АҚШ, Канада, Гер­мания, Франция, Швеция, Фи­н­лян­­дия, Дания, Австралия, Чехия, Ита­лия, Сингапур, Швейцария, Ұлы­британия сияқты алдыңғы қа­тарлы дамыған елдерде эконо­ми­ка­ны алға жылжытудың және са­лық тәртібін бұзу әрекеттеріне жол бер­мейтін жетекші құрал ретінде қол­данылып келеді. Сондықтан елі­мізде де бұл процедура өз жұ­мы­сын 2017 жылдың бірінші қаң­та­ры­н­ан бастайды. 
Бұған қоса, 2015 жылдың 18 қа­­рашасында Елбасы «Жеке тұл­ға­лар­дың табысы мен мүлкін дек­ла­рациялауға байланысты Қазақстан Рес­публикасының кейбір заң ак­тілеріне өзгерістер мен толық­тыру­лар енгізу туралы» заңға қол қой­ды. Аталмыш заң Елбасының «Ұлт жос­пары - 100 нақты қадам» атты бес институттық реформасын жә­не Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған жем­қорлыққа қарсы стратегиясын орын­дау мақсатында жасалды. Жал­пылама декларациялауға бай­ланысты заңның дүниеге келуіне бай­ланысты Азаматтық және Са­лық кодекстеріне көптеген өз­ге­рістер енгізілді. Заңда табыс пен мүлікті декларациялау жүйесін кезең-кезеңімен енгізу мәселесі қа­растырылған және қандай жағ­дайда салықтың төленетіні, тө­лен­бейтіні айқындалған. Мысалы, 2017 жылдың бірінші кезеңінде дек­ларацияны мемлекеттік қыз­мет­керлер, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың және ұлт­тық компаниялардың әкімшілік пер­соналдары тапсырады. Бұл де­геніңіз - 1,7 миллион адам. Ал 2020 жылы бұл талап барша жеке тұл­ғаларды қамтиды. Яғни дек­ларация тапсыру баршаға міндетті және оны тапсыратын субъектілер саны да орта есеппен 8 миллионға жуықтайды. Осы орайда деклара­ция тапсыруға байланысты біраз өз­герістер енгізілгенін де айта кет­кен орынды болар. Мысалы, жеке нотариустар, сот орындаушылары, ад­вокаттар мен кәсіпқой медиа­тор­лар тапқан табысы ғана емес, са­тып алған мүліктеріне дейін көр­сетеді.
Декларацияны еліміздің кә­ме­леттік жасқа толған азаматтары ға­на емес, оралмандар мен Қазақ­стан Республикасының аумағында тұруға ықтиярхаты барлар да, кәмелеттік жасқа толмаған балалар (егерде олардың атында жыл­жы­май­тын мүлік тіркелген болса, тиіс­ті өкілдері), шетелдік азаматтар да (Қазақстан Республикасының ау­мағында өзіне тиесілі мүлік тір­келген жағдайда) тапсырады. Со­ны­мен қатар осы заңның 187-ба­бы­ның талаптары бойынша дек­ла­рация­ны тапсыруға тиісті уақыт екі­ге бөлінеді. Біріншісі - қағаз жү­зінде тапсырған жағдайда 15 шіл­деден кешіктірмей, екіншісі - элек­тронды түрде тапсырған жағ­дайда 15 қыркүйектен кешіктірмей. Сонымен қатар Салық кодексінің 67-бабына (жеке табыс салығы мен әлеуметтік салыққа байланысты са­лықтық есеп берудің ерекше­лік­терін белгілеу) тиісті өзгерістер ен­гізілді. Аталған бабқа енгізілген өз­герістер 2020 жылдың бірінші қаң­тарына дейін ғана өз күшінде бо­лады. 
Осы орайда, «жалпылама дек­ларациялаудың халық және қоғам үшін қандай тиімділігі бар?» деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беретін болсақ, жалпылама дек­ларациялау дегеніңіз, көлеңкелі экономикаға тосқауыл қоятын­ қо­сал­қы механизмнің бірі екенін жо­ғарыда айтып өттік. Себебі қа­зіргі уақытта көптеген кәсіп иелері қарамағындағы қызметкерлеріне жалақыны қолма-қол әдіспен тө­лейд­і. Штаттағы жұмыс істейтін адамдар санын нақты көрсетпейді. Бух­галтериялық есеп-қисапты екі ба­ғытта жүргізеді. Сөйтіп, салық­тан жалтару арқылы нақтылы табысын әдейі жасырады. Содан барып жалақы алатын адамға әлеу­меттік төлемдер төленбейді, зей­не­тақы қорына бір тиын түспейді, еңбек өтілі жүрмейді. Яғни сондай салада еңбек ететін адамдар әлеу­меттік жағынан қорғалмаған. Мы­салы, бір ғана қоғамдық тамақ­тан­дыру, құрылыс саласында қаншама  адамдар осылай еңбек ету­де. Бұл субьектілердің мүддесіне кел­ті­ретін зиян және заңды құқық­та­рын бұзу екені сөзсіз. Сондықтан жалпылама декларациялау кезінде жұмыс беруші заңсыз әрекетке ба­ра алмайтын, ал жұмыс істеуші заң­сыз әрекеттерден қорғалатын бо­лады. Яғни әрбір тапқан тиын ға­на емес, жұмсалған ақшаға дейін есеп берер кезде көптеген кө­лең­ке­лі экономикада жүргендердің жо­лы кесіледі. Сонымен қатар жал­­пылама декларациялау кезінде көр­сетілген медициналық қы­з­мет­ке, сақтандыру сыйақысына, оқуға тө­ленген ақшаға, жинақ құрылыс бан­кіне салған қаражатқа, ипо­те­ка­лық кредитке, көпбалалы ана­лар­ға байланысты салықтық ше­ге­рістер қарастырылғанын айта кету ке­рек. Салықтық шегерістің құны жы­лына 48 айлық есептік көр­сет­кіштен аспау керек.
Қазіргі уақытта мүлікті жария­лау­ға байланысты көптеген шара­лар жүзеге асырылуда. Бұл де­ге­ніңіз­, жалпылама декларациялау ке­зеңінің алдындағы жасалып жат­қан рақымшылық шарасы еке­нін Елбасымыз бірнеше мәрте ай­тып өтті. Осы орайда мүлікті жариялау мен жалпылама декла­рация­лау процедурасының өзара бай­ланысына тоқтала кеткеніміз орын­ды болар. Мысалы, 2015 жыл­дың 13 қарашасында мүлікті жа­рия­­лау жөніндегі заңға тиісті өз­ге­рістер мен көптеген жеңілдіктер ен­­гізілгелі бері бұл шара бүкіл елі­міз бойынша жақсы қарқынмен жү­зеге асырыла бастады. 
Мүлікті жариялау дегеніміз - жал­пылама декларациялау алдын­да­ғы соңғы және өте тиімді акт. Өзі­нің заңсыз жолмен тапқан ақ­ша­сын заңды түрде заңдастыруға мүм­кіндік беріп отырған мұндай заң актісін ХХІ ғасырдың басындағы ең бір гуманистік бағыттағы нор­ма­тивтік-құқықтық акт деп айтар едім. Мысалы, қазіргі уақытта өзі­не тиесілі жылжымайтын мүлік­те­рін, коммерциялық обьектілерін зей­неткерлердің, жұмыс істемейтін адамдардың атына аударып қойған субъектілер аз емес. Ондай адамдар осы уақытқа дейін декларация тап­сырған емес және декларация тап­сыру­дың не екенін де дұрыс түсін­бейді. Сонымен қатар төлеген са­­­лық­тары мен алған еңбе­кақы­ла­рын, әлеуметтік төлемдерін және зей­нетақы қорына аударылған ақ­шаны дәлелдейтін ешбір құ­жат­тары да жоқ. Ертең, яғни жал­пы­лама декларация тапсыру кезеңі бас­талған кезде ондай адамдар өзі­нің атына жазылған қыруар қар­жы тұратын жылжымайтын мү­лік­терді несімен дәлелдейді? Міне, мә­­селе сонда. Сондықтан да кезін­де заңсыз жолмен тапқан қаражат­ты, басқа біреудің атына жаздырған немесе шетелдегі жылжымайтын мүліктерді заңдастыратын уақытты бос жібермей, тиімді пайдалана біл­ген орынды. Себебі мұндай ра­қым­шылық негіздегі заң актісі ал­дағы жылдардың еншісінде тағы қа­былдана ма, жоқ па, оны уақыт көр­сетеді.
Қазіргі уақытта Алматы қаласы бойынша мүлікті жариялауға бай­ланысты жүргізіліп жатқан акция­ның қарқыны күн санап артып ке­леді. Статистикалық мәлімет­тер­ге жүгінсек, биылғы бес айы­ның қорытындысы бойынша мү­лікті жариялауға байланысты 605 өтініш қанағаттандырылды. Ал өткен жылдың қорытындысы бойын­ша 12 ғана өтініш түсіп, 807 мил­лионнан астам теңгенің ғана мүл­кі заңдастырылған болатын. Осы бес айдың ішінде ғана жария­ланған мүліктің құны 481 миллиард 503 миллион 671 мың теңге. Бұл көр­сеткіш өткен жылмен салыс­тыр­ғанда 566 есеге артық. Мұның ішінде 475 миллиард 273 миллион 271 мың теңгесі - ақша, 3 миллиард 447 миллион теңгесі - заңды тұл­ғаның жарғылық капиталындағы үлесі, 577 миллионы -құнды қағаз­дар. Осы орайда шетелдегі заңдас­ты­рылған жылжымайтын мүлік­тер­дің құны 1 миллиард 420 мил­лион 428 мың теңгені құрағанын да айта кеткен артық болмас. 
Заң жүзінде жария етілген кез кел­ген жылжымайтын мүлік пен ақ­ша қылмыстық істің, әкімшілік құ­қық бұзу ісінің және тәртіптік жа­залаудың нысаны болып са­нал­майды. Мұндай талап пен ке­піл­дік Мүлікті жария ету туралы заң­ның 5-бабында нақты айтылған. Сон­дықтан да Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 48-бабы­ның талаптары негізінде сот ше­ші­мімен тәркілеуге де жатпайды. Ол са­лықтық және банктік құпия бо­лып табылады. Бұған қоса мүлікті жария етуге байланысты ақпаратты таратқан адамның өзі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодек­сінің 223-бабы бойынша қылмыс­тық жауапкершілікке тартылады. 
Рақымшылық қағидаттары кеңінен көрініс тапқан заңды дұ­рыс түсінбей жүрген субьектілерге Ел­­б­асымыздың төмендегідей ес­кер­ту сөзін тағы бір еске сала кет­кен дұрыс деп ойлаймын: «Мүлікті жа­риялау - соңғы мүмкіндік. Одан кейін ешқандай жеңілдік бол­майды. Бұл шара - жалпылама дек­ларациялау алдындағы соңғы акт. Аталмыш акция аяқталғаннан кейін бүкіл әлем бойынша бан­кі­дегі есепшоттарға, жылжымайтын мү­ліктерге байланысты барлық ақ­параттар тексерілетін болады.»
Елбасымыздың мұндай қатаң ес­кертуі тегін емес. Себебі біздің елі­міз 2011 жылдың мамыр айынан бас­тап «Қылмыстық жолмен ізі жа­сырылған ақшаны әшкерелеу, алу және тәркілеу туралы» Страс­бург конвенциясының мүшесі бо­лып табылады. Аталмыш кон­венцияға 90-нан астам мемлекет мү­ше болып табылады. Оның ішін­де 29 мемлекет оффшорлық аймақтарда орналасқан. Сон­дық­тан да шетелде жасырған мүлікті табу еш қиындық тудырмайды. Бұ­ған қоса Қазақстан Респуб­ли­ка­сы Әкімшілік құқық бұзу туралы ко­дексінің 275-бабына да тиісті то­лықтырулар енгізілді. Бұл бапта айып­пұл көлемінің мөлшері ғана 250-500 айлық есептік көрсеткішті құ­райды. Ал енді мүлкін жария ет­пеген субьектілерге қылмыстық іс қоз­ғалған жағдайда мәселе өте қиын­ға соғатыны айтпаса да түсі­нік­ті. 
Қорыта айтқанда, жалпылама декларациялауға байланысты заң­ды қазірден бастап зерделеп оқы­ған дұрыс. Себебі ондағы көптеген өз­герістерді газеттің бір бетіне сый­дыру мүмкін емес. Кез келген заң актісіне енгізілетін өзгерістер за­ман талабы болып табылады. Сон­дықтан да уақыт көшінен кеш қал­май жүрген абзал.