«Жасыл қағаз» жаһанды қалай жаулады

Кейінгі апталарда ел экономикасында тұрақсыздық тудырған оқиға болды. Теңге бағамы жаһандағы бірінші валюта саналатын долларға шаққанда 530 теңгенің маңайына ауытқыды. Соның әсерінен қоғамды инфляция, қаржылық жағдайдың құлдырауы іспетті алаңдаушылық жайлап, Үкімет оқиғаларға түсініктеме беруге мәжбүр болды. Осы тұста Kazinform тілшісі теңге бағамын тұрақтандыруға қатысты іс-шаралардың дұрыс-бұрыстығын саралап, доллар әлемде неге бірінші валюта саналатынына зер салды.

доллар
Коллаж: Canva

Қысқа мерзімге тиімді амал

Әуелі теңге бағамын тұрақтандыруға қатысты қандай іс-шаралар жасалғанына тоқталайық. Доллар құны өскелі Ұлттық Банк төрағасы Тимур Сүлейменов теңге бағамын ұстап тұру үшін 16 қарашадан бастап 1 млрд долларға интервенциялар жасалғанын мәлімдеді.

Бұған қоса базалық мөлшерлемені 15,25 пайызға дейін арттырды. Себебі азық-түлік қымбаттамағанымен, басқа тауарлардың бағасы өскені білінген. Десек те, аталған амалдар бұған дейінгі жылдарда да арагідік қолданылып келгені есте. Яғни, доллар өскен сәтте жасалатын қалыпты әрекеттер.

Экономист Бауыржан Ысқақовтың айтуынша, интервенция жасау екіжақты түсінік береді. Сондықтан Ұлттық банк әрекетінің дұрыс-бұрыстығын саралаудың қажеті жоқ.

Бауыржан Ысқақво
Фото: Бауыржан Ысқақвотың жеке мұрағатынан

 

– Қазір Ұлттық банк интервенция жасау арқылы ұлттық валютаның айырбас бағамына ықпал етуге тікелей араласып отыр. Осылайша, валюта бағамындағы тұрақсыздықты тоқтатуға күш салуда. Дегенмен интервенция жасаудың артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар. Әуелі артықшылықтарына тоқталсақ.

Біріншіден, бағаның тұрақтылығына әсер етеді. Валюта бағамының күрт ауытқуы инфляцияны күшейтетінін білеміз. Көбіне біз секілді импортқа тәуелді елдер қымбатшылықты болдырмас үшін осы тәсілге жүгінеді.

Екіншіден, инвесторлардың сенімділігі. Валюта бағамын тұрақты етуге тырысу шетелдік және отандық салымшыларға жайлы орта ұсынады.

Үшіншіден, сыртқы қарызды басқаруға септеседі. Егер мемлекет қарызын шетелдік валютада өтейтін болса, ұлттық валютаның тұрақтылығы қаржылық жүктемені азайтады, – дейді сарапшы.

Дегенмен Ысқақов кемшіліктер де болатынын жасырмады. Ең алдымен ұзақмерзімді интервенция резервтердің сарқылуына әкеледі. Мысалы, осы жолы 1 млрд долларға жасалған интервенция – Ұлттық қор қаражаты. Егер дәстүрлі түрде жалғаса берсе, қорға теріс әсері болады. Сондықтан интервенция қысқамерзімді шара ретінде ғана құп көріледі.

– Екінші кемшілік ретінде ұлттық валюта бағамын тұрақтандыруға шектен тыс араласу – бағамның табиғи қалыптасу процесіне кедергі етіп, ұсыныс пен сұраныс арасын бұзатынын айтқым келеді. Ал соңғы әрі ең басты кемшілік, интервенция валюта бағамын уақытша тұрақтандырады, бірақ мәселелерді түбегейлі шешпейді, – деп толықтырды экономист.

 

Бауыржан Ысқақовтың тұспалы бойынша, базалық мөлшерлемені 15,25 пайызға көтеру де қысқамерзімді амал ретінде дұрыс саналады. Алайда еліміз ұзақмерзімді тұрақтылықты ойласа, отандық нарыққа мүмкіндік беруі керек. Ол үшін импортқа тәуелділіктен арылу мен экономиканы әдеттегідей мұнайға негіздеп жоспарлаудан аулақ болғаны абзал. Экономикалық түсімдерді басқа да пайда көздерінен іздесек, тұрақтылықтың жолы табылуы мүмкін.

Доллар неліктен № 1 валюта?

Ел назары «жасыл қағазға» ауған шақта түрлі сұрақтар туындап жатқанын байқап отырмыз. Мәселен, көпшілік доллардың неліктен әлемде нөмірі бірінші валюта саналатынын, елдердің экономикасы неге долларға қарай құбылып отыратынына бас қатырады.

Негізі доллар Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін, 20 ғасырдың ортасында әлемдік резервтік валютаға айналды. Сол уақыттан бастап әлемдік қаржы жүйесінде орталық орынға ие болды. Долларды әлемдік резервтік валюта ретінде белгілеудегі басты сәт – 1944 жылы АҚШ-тағы конференция кезінде қол қойылған Бреттон-Вудс келісімі.

Бреттон-Вудс
Фото: wikipedia.org

 

Bretton Woods Agreement халықаралық шартында әлемдік валюта жүйесін тұрақтандыру, төлем баланстары бар елдерге қаржылық көмек көрсету және халықаралық саудаға жәрдемдесу мақсатында Халықаралық Валюта Қоры, Халықаралық қайта құру және даму банкі соғыстан кейінгі Еуропаны және басқа да дамушы елдерді қалпына келтіру мен дамытуды қаржыландыру қамтылған. Сондай-ақ, шарт бойынша әлемдік валюталар мен АҚШ доллары арасындағы тіркелген айырбас бағамдары белгіленді. Доллар алтынға белгіленген бағамен байланыстырылды, ал басқа валюталар долларға қатысты өз бағамдарын белгілейді. Алтын стандарты қабылдануы арқылы әрбір ел алтын резерві арқылы долларға қатысты өз валютасының айырбас бағамын ұстап тұруға тиіс.

Осылайша доллар әлемдік резервтік валютаға айналды. Оны орталық банктер мен елдердің үкіметтері өздерінің халықаралық резервтерін сақтау және халықаралық қаржылық транзакцияларды жүзеге асыру үшін пайдаланады. Әлемдік резервтік валюта тұрақты, әлемдік қоғамдастық таныған және құнды айырбастауға, сақтау құралы ретінде қызмет етуге қабілетті болуға тиіс. Қазір әлемдегі резервтік валюталар: АҚШ доллары, еуро, жапон иені мен фунт стерлинг болып саналады. Кейде бұл тізімге Швейцария франкі, Канада доллары, Қытай юаны және Аустралия доллары қосылады. Тарихи тұрғыдан алғанда, 1999 жылға дейін еуро орнына резервтік валюталар неміс маркасы мен француз франкы болды.

1960 жылдардың соңында АҚШ сыртқы сауда мен төлемдер балансының дағдарысына тап болды. Басқа елдер алтын қорларын белсенді жинап, алтын стандартында көзделген айырбас бағамы бойынша долларларын жаппай алтынға алмастыра бастады. Яғни, АҚШ-тан басқа елдерде алтын қорлары өсті, ақыры АҚШ-тың алтын қоры қысым астында қалды. АҚШ-тың Вьетнамдағы әскери операциялары және елдегі әлеуметтік бағдарламалардың кеңеюі мемлекеттің шығыстары мен қарызының едәуір ұлғаюына алып келді.

1971 жылы 15 тамызда АҚШ президенті Ричард Никсон доллардың алтынға айырбасталуын тоқтату туралы үкім жариялады. Бұл оқиға әлемдік қаржы жүйесінің және жалпы қаржы тарихының негізгі кезеңі болып саналады. Алтын әлемдік қаржы жүйесінде орталық рөл атқарудан қалды. Валюталар алтынға қатты байланбай, қымбат металдардың бағасын нарық өзі анықтай бастады. Алтын стандартын алып тастағанына қарамастан, АҚШ доллары әлемдік үстем резервтік валюта болып қала берді, әлі күнге дейін де солай.

Келешегі қандай болуы мүмкін?

2019 жылы Сауд Арабиясы өз мұнайын доллармен сатудан бас тартатынын жариялап, сес көрсеткендей кейіп танытты. Ел билігі іс жүзінде бұл қадамға бармады. Алайда былтыр Сауд Арабиясының қаржы министрі Мохаммед Әл-Джадаан елдің АҚШ долларынан басқа валютамен сауда жасауға ашық екенін мәлімдеді.

Ал 2023 жылдың басында Аргентина мен Бразилияның президенттері sur деп аталатын ортақ валюта құруға келісті. Perfil газетіндегі бірлескен мақаласында оны «қаржылық және сауда ағындары үшін, операциялық шығындар мен сыртқы тәуелділікті қысқарту үшін» пайдалану жоспарланып отырғанын мәлімдеген.

доллар
Коллаж: Canva

 

Міне, долларға қатысты осындай қарсылықтар арагідік болып тұрады. Әйтсе де әлемде доллардың орнын толығымен ауыстыруға қабілетті валюта қазір жоқ, сондықтан «жасыл қағаздан» арылу әзірге мүмкін емес. Дегенмен сарапшылар бір мезгілде юань және доллардан басқа валюталармен жасалатын төлемдердің өсуін болжаған. Бүгінде үстем болып тұрған доллар мен еуроға балама валюталар кем дегенде 12 жылдан кейін – 2035-2040 жылдары пайда болуы мүмкін. Оның өзінде бұл оптимистік болжам. Әйтпесе бір еуроны қалыптастырудың өзіне 40 жыл қажет болғанын еске салайық.

Доллар үстемдігінің аяқталуы туралы қауесеттер кейінгі жарты ғасырдан бері тоқтаусыз айтылып келеді. 1965 жылы Француз президенті Шарль де Голль неліктен бәрі доллармен саудаласатынын түсінбеймін дегені бар. Ал оның қаржы министрі және елдің болашақ президенті болған Валери Жискар д'Эстен долларға «өлшеусіз артықшылық» деген баға беріпті.

21 ғасырдың басында еуро валютасы қарқын алып, тіпті, долларды алмастырады деп күтілген. Содан бері 20 жылдан астам уақыт өтті, доллар ықпалынан айырыла қойған жоқ. Ғасыр басында әлемдік резервтегі доллар үлесі 70 пайызы шегінде еді, қазір 58,2 пайыз. Бар болғаны 10 пайыздан астам үлесін жоғалтты. Ал еуро үлесі 26,5 пайыздан аспай тұр. Сондықтан таяу арада доллар келешегі бұлыңғырланады деп айта алмаймыз.

Соңғы жаңалықтар