Жұбанов жолы, «Аққудың» күші, «Отырар сазы»: Тума талант Тілендиевке 100 жыл
АСТАНА. KAZINFORM – Бүгін белгілі күйші, композитор, «Отырар сазы» академиялық фольклорлық-этнографиялық халық аспаптары оркестрінің негізін қалаушы Нұрғиса Тілендиевтің туған күні.
Жұбановтың жақсылығы
Күйшінің өмірбаяны деректерде екі түрлі айтылады. Ресми деректе Нұрғиса Тілендиевтің Алматы облысы Іле ауданының Шилікемер ауылында дүниеге келгені айтылады. Дегенмен кейбір жерлестері оны Іле ауданының Жамбыл ауылында (бұрынғы аты Комсомол ауылы) туды деп есептейді. Оны неге айтып отырмыз?
Сазгердің өзі 1 сәуірдің құжатта туған күні ретінде белгіленуіне «метркесін» рәсімдеп, бала күнінен қамқорлық көрсеткен Ахмет Жұбанов түрткі болғанын айтып кеткен. Үні жазылған таспада Нұрғиса Тілендиев өзінің ел жайлауға шығар кезде дүниеге келгенін баяндайды. Ресми құжаттағы әкесі Тіленді мен атасы Атабайдың есімдері сол кезде ауысып жазылып кеткен. Дұрысында Нұрғиса Тілендіұлы Атабаев болуы керек еді.
Белгілі музыкатанушы Жарқын Шәкәрім «Халық перзенті» сериясымен Нұрғиса Тілендиевке арнап құрастырылған альбом-кітаптың аяғында жазған арнаулы сөзде Ахмет Жұбанов бала Нұрғисаны бес жасында қамқорлығына алып, күйшілікке баулығанын келтіреді. Ал Qazaqstan арнасы көрсеткен «Бірегей» тележобасында композитордың балалық шағындағы даулы тұсқа арналған деталь бар. Тілендінің інісі Тілегеннен тараған Қуандық өз әкесі Жапар 5 жасында, Нұрғиса 7 жасында (1932 жылы) қазақ-қырғыз арасындағы шайқастан кейін жетім балалар үйіне түсіп, кейін Тіленді Нұрғисаны Қарағандыдан тауып, Алматы облысына қайта әкелгенін айтады. Қуандықтың әкесі Жапар ол жолы табылмай, балалар үйінде ер жеткен соң ата мекенге өзі оралып, Жамбылдың батасымен шаңырақ көтерсе керек.
Ахмет Жұбановтың бала Нұрғисаға назары қалай ауғаны туралы да естелік көп. Соның бірінде үй сыртынан әсерлі күйдің үнін естіп, бала Нұрғисаны Латиф Хамидиге әкеп тапсыратыны айтылады. Латиф Хамиди оны балет бөліміне беріп, Ахмет Жұбанов қайта домбыра сыныбына қосса керек. 13 жасында оркестрдің дирижер пультіне тұрған Нұрғиса 18 жасында әскерге алынып, сол жылы-ақ соғысқа кетеді. Композитор Ермұрат Үсенов 1945 жылы Ахмет Жұбанов күйшіні ресми хаттар арқылы Берлин маңында жүрген жерінен қайта елге алдырғанын айтады.
Күйшінің өміріне байланысты деректі мұраның ішінде майдан даласынан ұстазы Ахмет Жұбановқа жазған қолжазба хаты бар.
«Қыз Жібекке» арқау болған «Аққу» күйінің ақиқаты
Нұрғиса Тілендиевтің күйшілік тылсымы туралы аңыз «Қыз Жібек» фильмінің даңқымен бірге жасап келеді. Төлеген мен Жібектің табысқан сәтін қос аққу қатар жүзген сәтпен шендестіретін кадрды сәтті түсіру үшін композитор көл жағасына келіп, өзінің «Аққу» күйін шерткені туралы әңгіме әр жерде айтылып қалады.
Кинорежисер Сламбек Тәуекел «Abai» телеарнасының «Арнау» бағдарламасында әсіреленіп кеткен әңгіменің нақты дерегін былай жеткізеді.
- Түсіру алаңында шынымен де қызық оқиғалар болған. Мысалы, аққулардың камераға қарай жақын кеп жүзуін қамтамасыз еткен осы күйдің (Н.Тілендиевтің «Аққу» күйі – ред.) күші. Оны «Қыз Жібек» фильмінің дыбыс операторы Қадыр Құсаев қалай жасаған? Адамсыз қайықтың ішіне магнитофон салып, осы күйді ойнатып, аққулар жүзіп жүрген жаққа қарай жібереді. Аққулар күй дыбысы шыққан жаққа қарай жылжып отырған, - деген дерек айтады.
Нұрғисаны халыққа сүйкімді, басшылар алдында беделді еткен – өнерге деген, Ахмет Жұбанов салып кеткен жолға деген адалдығы мен «Аққу», «Ата толғауы», «Әлқисса, «Махамбет» сияқты күйлері, «Саржайлау», «Алатау», «Құстар қайтып барады», «Куә бол», «Өз елім», «Әже туралы жыр» сияқты әндері.
Әке жолын жалғаған Дінзухра
Дінмұхамед Қонаевтың бастамасымен негізі қаланған «Отырар сазы» оркестрін 2009 жылдан бастап композитордың қызы Динара Тілендиева басқарып келеді. Есімі құжатта осылай жазылғанымен, шын аты – Дінзухра. Композитордың жары Дариға Тілендиеваның айтуынша, Дінмұхамед Қонаев пен жары Зухраның құрметіне осындай ат қойылады. Композитор ауыр науқастан қайтыс болған кезде Дінзухра сегізінші сыныптың оқушысы еді. Әкесі қаршадай қызын фортепианоға беріп, жастайынан академиялық музыкаға баулиды. Сол еңбегі ақталып, әкесінен қалған «Отырар сазы» оркестрін қайта тірілтті, жаңа деңгейге көтерді.
Нұрғиса Тілендиев музыканттар арасында «Халық қаһарманы» атағы берілген тұңғыш қазақ ретінде де тарихта қалды. Музыкада, оның ішінде қазақ сахнасында тума талант пен академиялық білімнің біте қайнасқан мысалы сирек. Ал сол сирек феноменнің теңдессіз көрінісі Нұрғиса Тілендиев болғанын оның артында қалған рухани мұрасы әйгілеп тұр.
Айта кетейік, ҚР Еңбек сіңірген әртісі, актриса, композитор Дариға Тілендиева биыл 11 наурыз күні 79 жасқа қараған шағында дүниеден өтті.
