«Әкемтеатр анасы», би, қобыз падишалары, күміс көмей әншілер мен дәулескер күйші арулар…
АСТАНА. KAZINFORM – Биыл құрылғанына 105 жыл толатын Kazinform халықаралық ақпарат агенттігінің фотомұрағатында ғасырға жуық уақыт бұрынғы еліміздің тыныс-тіршілігінен сыр беретін талай құнды жәдігер бар.
Сол жәдігерлердің бір парасын, нақтырақ айтқанда қазақ өнері мен мәдениетінің шоқ жұлдыздарына айналған арулардың суреттерін 8 наурыз – Халықаралық әйелдер күні мерекесіне орай жариялауды жөн көрдік.
Сәбира Майқанова
Әртүрлі жанрда теңдессіз дарынын паш етіп, әсіресе, әйел-ана рөлдерін жан жүрегімен беріле, шынайылықпен ойнаған Сәбира Майқанова 1914 жылы 1 қаңтарда Қызылорда облысының қазіргі Сырдария ауданында дүниеге келген. КСРО және Қазақ КСР Халық әртісі атанып, Ш. Айтматовтың «Ана-Жер-ана» қойылымындағы Толғанай бейнесі үшін 1967 жылы Мемлекеттік сыйлық алған.
Саналы ғұмырын М. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының сахнасына арнаған өнер иесі 1936 және 1958 жылдары Мәскеу қаласында өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндіндіктеріне, көптеген халықаралық театр фестиваліне қатысқан.
«Әкемтеатрдің анасы» атанған өнер иесінің өзгеден ерекшелігін театр сыншысы Әшірбек Сығай «Ой төрінде – театр» атты зерттеу еңбегінде нақты сипаттап береді: «Алымды сахнагердің қай қапталынан көз салсаңыз да, өркешті бейнелер легі, құдіретті кесек кейіпкерлер тобы жадыңызға оралып, дәл бір ежелгі ертегілер елінен қуана қол бұлғап тұрған ескі таныстарыңдай жылы ұшырар еді. Ұлты, рухы, түр-түсі, тұрмыс-салты, мінез-құлқы әрқилы әйелдер кескіні, өздері шыққан түп тамырларын туған төл топырақтарынан нақ бір қазақтың ұлы қызы, ұлтымыздың өрелі өнерпазы Сәбира арқылы ғана тапқандай. Көбінше, көпке танымал бояулары қалыңырақ белең алып жататын сәттерде, есіл Сәкең ұрпағын аялап аһ ұрған аналарды толғап бір кеткенде, бейне бір ботасын іздеп боздаған аруанадай аңырар еді. Ұлжан, Зейнеп, Толғанай, Мақпал, Салиха, Мөржан, Кесария, Люси, Тхань, Евдокия Ивановна... Санай берсең, ұзын тізім жалғаса бермек, ұласа түспек. Құп, қазақ әйелдерінің психологиясына, тұрмыс-тіршілігіне жасынан қанық болып өсті делік. Ал өз репертуарындағы грузин, вьетнам, эстон, испан, фин, түрік, өзбек, орыс, қырғыз әйелдерінің жан дүниелеріндегі нәзік нюанстарды сахна сырын оқымаған өнер иесі қалай ғана сәтті игере алған? Гәп ұлы актрисаның өмір мектебінен өрнек, өнеге табуында. Оның табиғи дарыны ен даланың, сайын сахараның ерке самалын еске түсірер еді. Жан дархандығы, талант молдығы, мінез кеңдігі тұла бойында «айғай салып», айғайлап емес-ау, үнсіз «шыңғырып» жатар еді. Сәбира Майқанқызы өнерінің де өзгеден ерекшелігі осында».
Күләш Бәйсейітова
Қазақ өнерінің іргетасын қалап, табиғи дарынымен классикалық үлгідегі опера жанрын жүрексінбей меңгере білген өнер саңлағы Күләш Бәйсейітова 1912 жылы дүниеге келген. Ол фopтeпиaнo aккoмпaнeмeнтi және cимфoниялық opкecтp cүйeмeлдeyiмeн ән caлғaн бipiншi қaзaқ aктpиcacы болды. Не бәрі 24 жacындa coл кeздiң eң жoғapғы мapaпaты Eңбeк Қызыл Тy opдeнiн кeyдeciнe тaғып, «КCPO xaлық әpтici» aтaғынa aлғaшқылардың бірі болып қол жеткізді. Қaзaқтың мaңдaйынa бiткeн жapық жұлдызы 45 жacындa Мәcкeyдe қoнaқ үйдe қaйтыc бoлды.
Белгілі композитор, өнер зерттеушісі Ахмет Жұбанов «Өскен өнер» атты кітабында Күләшті ең алғаш көргені жайлы былай деп жазады: «Қазақ драма театрының күндізгі репетициясынан кейін фойеде тұрған маған үстінде қара жібек көйлегі бар, бойы ортадан жоғары, шашы тілерсегінен түскен жас келіншек келіп амандасты. Жүріс-тұрысы, киім киісі, бет-пішіні адамды өзіне еріксіз қаратқандай» деп суреттей келе: «Айман-Шолпан» спектаклінде Күләш меццо-сопрано дауыспен айтты. Күләштің дауысының басқалардан бір ерекшелігі диапазоны үлкен болатын. Тыңдаушыға жақсы әсер ететін. Егерде бұл рольді Күләштан басқа әнші орындаса ондай шықпаған болар еді. Күләштің даусының барлық регистрі бірдей әсем шығатын. Әсіресе, Бейімбеттің «Шұғаның белгісі» пьесасын қойғанда Шұғаның өлер алдындағы «Бурылтай» әніне құрылған нөмірін орындағанда Күләштің даусынан сарқылып болмаған ноталар барын, әлі де жоғарғы регистрде еркін самғай алатынын көрсетті».
Қaзaқ oпepacын биiккe көтepген өнep мaйтaлмaнының құpмeтiнe орай Aлaтayдaғы биiк шыңдapдың бipi aтaлaды. Әp жыл caйын К. Бәйceйiтoвa aтындaғы вoкaлиcтepдiң бaйқayы өткiзiлiп тұpaды. Бipнeшe қaлaда көшeлepге есімі берілген.
Роза Бағланова
Тума талант Роза Тәжібайқызы қазақ халқының музыкасы мен Қазақстан композиторларының шығармашылығын елімізден тысқары жерлерге танымал етуге және танытуға зор үлес қосты. Ол екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында концерттік бригада құрамында қызыл армия жауынгерлерінің алдында ән айтып, майдан даласынан жараланғандарды алып шықты. Бейбіт уақытта да бүкіл әлемге концерттермен өнер көрсетті, қоғамдық істермен белсенді айналысты, қайырымдылық шараларына қатысты.
КСРО, Қазақстан және Қырғызстанның Халық әртісі, гастрольдік сапармен Польша, ГДР, Мажарстан, Австрия, Чехословакия, Қытай, Корея, Үндістан, Бирма, Канада, Швеция, Бельгия және басқа да елдерді аралады. Сталин, Ким Ир Сен, Мао Цзе Дун, Чайболсон, Неру, Индира Ганди, Хрущев, Брежнев сынды көптеген мемлекет басшылары мен жоғары лауазымды адамдардың алдында өнер көрсетті. Корея Халық республикасында болған кезінде Үкімет делегациясының қатарында жүрген Роза Бағлановаға Ким Ир Сен өзінің ұшағын бергеннің арқасында 10 күн бойы гастрольдік сапармен ел аралады. Үндістанда әнші Джавахарлал Нерудың қабылдауында болып, Индира мен Раджив Гандимен кездесті.
Роза Бағланова туралы көптеген кітаптар мен көркем суреттер жарық көріп, поэтикалық шығармалар жинақталды. Оның есімі Маргарет Тетчер, Элизабет Тейлор сияқты ұлы әйелдермен бірге англо-америкалық «Кімнің кім екені» энциклопедиясына енген.
Дина Нұрпейісова
Тұла бойына тылсым күй өнері дарып, қазақ мәдениетінде өшпес мұра қалдырған Дина Нұрпейісова 1861 жылы Батыс Қазақстан облысында дүниеге келген.
Дина Кенжеқызының әсем сазды аяулы күйлері жар қызығын көріп, бала бақытына мейірленген жылдарда туған. Ұзатыларда әкесінің «еншің» деп мінгізген қарақасқа атына арнап шығарған «Қарақасқа» ат» күйі, өзі пір тұтатын күйшілері Дәулеткерей мен Түркешке еліктеп шығарған «Бұлбұл», «Жігер», «Байжұма» сияқты күйлері, ақылды да айбарлы, сұлу да сырбаз абысынан арналған «Кербез» күйі, үлкен ұлы Жұрымбай 1916 жылғы «Июнь жарлығы» бойынша әскерге шақырылғанда тартқан «Он алтыншы жыл» күйі, қадірлес замандастарына сүйсінуден туған «Қосалқа» күйі, балдай тәтті, бауыр етіндей жақын баласы Қоңырға арнаған «Әсем қоңыр» күйі күйшінің өзіндік қолтаңбасын айқын танытады.
Дәулескер күйші 1955 жылдың 31 қаңтарында 94 жасында Алматы қаласында қайтыс болды. Балжан Нұрпейісова әжесінің соңғы күндері туралы былай дейді: «Ол кісі өле-өлгенше сөзінен жаңылысқан емес. Киелі қара домбыраны бала кезінен серік етіп, құдіретті өнеге тұтқаны соншалық, көз жұмарының алдында бес-он минут бұрын өзінің төсегінің тұсында ілулі тұрған домбырасын алдырып, мәпелей сипап, аялай қағып, Құрманғазының «Қайран шешем» күйін шертті. Әлсіз саусақтары икемге келмей жатса да, күйді көкірегінде жаңғыртып жатып дүниеден озды».
Рахия Қойшыбаева
Драмалық актер, кино саласында да бірнеше рольді сәтті ойнаған, Арқа әндерін тамылжыта шырқағанда алдына жан салмайтын әнші - Қазақстанның халық әртісі, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Рахия Қойшыбаева 1916 жылы Қарағанды облысында дүниеге келген.
Рахия Қойшыбаеваға Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы бойынша жасалған пьесасында Зере рөлі үшін 1952 жылы ҚазСР-інің Мемлекеттік сыйлығы берілді. Ғабит Мүсіреповтың «Қозы Көрпеш - Баян сұлу»-ында Баянның анасы Күнікейдің, Ғ. Мүсіреповтың «Ақан сері - Ақтоқты» трагедиясында Ақтоқтының шешесі Дәмеліні, Шахмет Хұсайынов «Алдар Көсесінде» Меңсұлуды, Сәбит Мұқановтың «Шоқан Уәлиханов» пьесасында Зейнеп cияқты күрделі бейнелерді сахнаға шығарды. Классикалық драматургиядан Н.В. Гогольдің «Ревизорында» Анна Андреевнаның, А.Н. Островскийдің «Шындық жақсы, ал бақыт одан да артық» және «Таланттылар мен табынушыларында» Мавра Тарасовна мен Долина Пантелеевнаның, Ж.Б. Мольердің «Скапеннің айласы» мен «Сараңында» Зербинетта мен Фрозинаның және басқаларының сахналық тұлғасын жасады. 1940 жылдан киноға түсті, «Райханда» Ана, «Абай әнінде» Зейнеп, «Алтын мүйізде» Жамал, «Махаббат дастанында» Күнікей, «Біздің сүйікті дәрігерде» милиционер әйел, «Егер біздің бәріміз де» Шайшекер рөлдерінде шебер ойнады.
Қазақ радиосының алтын қорында халықтың «Ақбаян», «Гүлдерай», «Ағажан Ләтипа», «Құрбымай», «Көкемай», «Маусымжан», «Ағайша», «Аққайың», «Майра», «Ахау арман», Сырдың «Қараторғайы», Садық Кәрімбаевтың «Жетісу», «Тракторшы қарындас» және тағы да басқа жиырма шақты әні Рахия Рысбайқызының орындауында сақталған.
Шара Жиенқұлова
Би өнерінің жарық жұлдызы Жиенқұлова Шара Баймолдақызы 1912 жылы дүниеге келген.
Шара Баймолдақызы Польша, Чехославакия, Біріккен Араб Әмірлігі, Қытай, Франция, Италия, Моңғолия, Үндістан, Иран, Сирия, Ливан сияқты алыс елдерде қазақтың ұлттық би өнерін насихаттай жүріп, сол елдің ұлттық би үлгілерін жерлестеріне жеткізе білген хас шебер.
Ол Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанға жіберілген өнер қайраткері Галина Улановадан бірнеше би үйреніп, өз репертуарына қосты. Сондай-ақ Тамараханум, Махмуд Эсенбаевпен бірге шығармашылық байланыста болып, би сырына қанықты. 1945-1961 жылдары Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясында, 1961-65 жылдары «Қазақконцерт» бірлестігінде концерттік бригадамен өнер көрсетті. 1968 жылы «Қыз Жібек» спектаклінің балеттік қойылымын жасап, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, хореография өнеріндегі сіңірген еңбегі үшін «Еңбек Қызыл ту» және «Құрмет белгісі» орденімен марапатталды.
Қазақтың ұлы жазушысы Ғабит Мүсірепов: «Жан тебіренте, терең сезімге бөлейтін келісті өрнек Шараның бойынан айқын сезіледі. Сахнаның еркесі де, сәні де Шара! Оның сезім сергітетін шыншыл өнері мен қайталанбас қолтаңбасы мейлінше жарқырап көрінді. Бұл дарын иесінің туған халқына қызмет етуінің тамаша үлгісі», - деп майталман бишінің өнеріне әділ баға берген.
Мархаба Иманқұлова
Би өнерінде жарық жұлдыздай жарқырап, түрлi ұлттың билерiн керемет орындаған өнерпаз Мархаба Иманқұлова 1927 жылы Солтүстік Қазақстан облысында дүниеге келген.
Мархаба Сәдуақасқызының бишілік өнердегі даңғыл жолы Алматыдағы республикалық эстрадалық өнер студиясында атақты хореограф, Қазақстанның халық әртісі Шара Жиенқұлованың шеберлік сыныбын бітірген соң басталады. Онда ұлттық билерге, Шығыс халықтарының және үндінің би өнеріне машықтанды. Әйгілі ұстаз талантты шәкіртінің бойындағы зор қуатты танып, оған ерекше үміт артады. Кейінгі өнер жолында да жақсы қарым-қатынаста болады.
1958 жылы Мәскеудегі қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысып, үлкен театрда өткен қорытынды концертте өнер көрсетті. Кейін Беларусь, Эстония, Латвия елдерінде және Ресейдің Ленинград қаласында гастрольдік сапарларда болып, тамаша билерімен талайларды тамсандырды.
Өкінішке орай дарынды биші гастрольде жол апатына ұшырап, ауыр жарақаттың салдарынан сүйікті өнерінен қол үзді.
Бибігүл Төлегенова
Қазақтың бұлбұл дауысты әншісі, әлемді өнерімен тәнті еткен Бибігүл Ахметқызы Төлегенова 1929 жылы Семей қаласында дүниеге келген.
Әрбір әні ұлттық рухтың, саф өнердің үлгісіне айналған әнші 1958 жылы Бүкілодақтық эстрада әртістері байқауының лауреаты атанды. 1967 жылы КСРО халық әртісі атағын, 1970 жылы КСРО Мемлекеттік сыйлығын, 1991 жылы Социалистік Еңбек Ері атағын иеленді. 1999 жылы «Алтын барыс» атты ҚР Президентінің жеке алтын белгісінің, 2000 жылы «Отан» орденінің, 2019 жылы І дәрежелі «Барыс» орденінің иегері болған.
Әншінің репертуарында қазақтың халық әндері («Гауһар тас», «Жиырма бес»), Қазақстан композиторларының шығармалары (Хамидидің «Бұлбұлы», Брусиловскийдің «Қос қарлығашы», Төлебаевтың «Еске алуы», Рахмадиевтің «Тарантелласы», Мұхамеджановтың «Көктем вальсі», Тілендиевтің «Кел еркем, Алатауыма»), сондай-ақ П.П. Чайковский мен С.В. Рахманиновтың романстары, Н.А. Римский-Корсаковтың операларынан ариялар және Батыc Еуропа сазгерлерінің (Доницетти, Григ, Шуберт) шығармалары да бар.
Бибігүл Төлегенова опера өнеріне де елеулі үлес қосып, Жібек (Брусиловскийдің «Қыз Жібегінде»), Гүлбаршын (Рахмадиевтің «Алпамысында»), Еңлік (Жұбановтың «Еңлік-Кебегінде»), Джильда, Виолетта (Вердидің «Риголеттосы» мен «Травиатасында») т.б. партияларды орындады.
Ол Үндістан, Мысыр, Франция, Италия секілді елдердің сахналарында өнер көрсетіп, қазақ өнерінің мәртебесін асқақтатты.
Фатима Балғаева
Кәсіби қобыз аспабында орындаушылық мектебінің негізін қалаған шебер орындаушы әрі ұстаз, Қазақстанның халық әртісі, профессор Балғаева Фатима Жұмағұлқызы 1926 жылы Түркістан облысында дүние келген.
Қобыз аспабында кәсіби орындаушылық өнердің көрнекті өкілі болумен бірге барлық саналы ғұмырын еліміздің білікті музыкант орындаушылары мен педагогтарын тәрбиелеу ісіне толығымен арнаған ұстаз Жастар мен студенттердің Бухарестегі фестивалінде (1953), Мәскеуде өткен фестивальде Үлкен театрдың симфониялық оркестрінің сүйемелдеуімен А. Жұбановтың қобызға арналған «Көктем вальсін» орындап, лауреат атанды.
Республиканың түкпір-түкпірінде, 20-дан аса шетелде концерттік эстрада сахнасында өнер көрсетті. Қобыздың «падишасы» атанған ол Қазақ радиосының алтын қорына қобызда орындалған көптеген шығарманы үнтаспаға жазды.
Ғазиза Жұбанова
Қазақстанның және КСРО-ның халық әртісі, ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Ғазиза Жұбанова 1927 жылы дүниеге келген.
Ғазиза Ахметқызы — өзін ұлағатты ұстаз ретінде танытқан тұлға. Консерватория ректоры ретінде ол ұлттық кадрлар — музыкант-орындаушылар мен музыкатанушылардың қалыптасуына ықпал етті. Олардың бірнешеуі әлемдік атаққа ие болды. Мысалы, А. Мұсаходжаева, Г. Мырзабекова, Г. Қадырбекова, Ж. Әубәкірова, Т. Әбдірашев және тағы басқалар.
Ғ. Жұбанованың музыкасы арқылы қазақ музыка мәдениеті басқа халықтарға белгілі болды. Ол — «Батырлық поэмасы» симфониялық поэмасын, «Жігер» симфониясын, «Еңлік-Кебек», «Жиырма сегіз» операсын, «Ақ құс туралы аңыз» балетін, кантаталар, романстар, эстрадалық музыка, театр мен киноға арналған музыкалар жазды.
Роза Рымбаева
28 жасында Қазақстанның халық әртісі атанған, Қырғызстан мен Өзбекстанның еңбек сіңірген әртісі Роза Қуанышқызы 1957 жылы қазіргі Абай облысында дүниеге келген.
Әнші С. Бәйтерековтің «Әлия» әнін орындауы арқылы халықаралық беделге ие болды. 1979 жылы Ыстамбұлда өткен халықаралық әншілер байқауында лауреат атанса, 1983 жылы Кубада өткен «Гала-83» халықаралық байқауда бас жүлдені жеңіп алады. Болгария, Польшада өткен халықаралық байқаулардың бас жүлдесін иеленді.
1977 жылы «Жыл әні» фестивалінің финалына шықаннан кейін КСРО-ның «Звуковая дорожка» хит-шеруінде әншілердің үздік ондығына еніп, 3-орынды иеленді. Осыдан кейін ол Алла Пугачева мен София Ротарудан кейінгі КСРО-ның «үшінші дауысы» деген атаққа ие болды.
Бұған дейін қазақ қыздарының арасынан шығып, Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі төралқасы төрағасының орынбасары сынды ең жоғары лауазымда қызмет еткен Шекер Ермағамбетованың суреті Kazinform агенттігінің фотожылнамасынан табылғанын жазғанбыз.
