Арғы тегін тексеріп, ДНҚ тест жасату неге сәнге айналды
АЛМАТЫ. KAZINFORM — Қазақстандықтардың шыққан тегін, түп-тұқиянын, ата-баба тарихын білуге деген қызығушылығы артып келеді. Олар шыққан тегін білу үшін генетикалық зертханаларға жүгініп жатыр. Бұл ДНҚ зерттеулерінің қаншалықты шындыққа жанасатынын Kazinform тілшісі зерттеп көрді.
Заманауи технологиялар ДНҚ талдауын қолдану арқылы шығу тегінің құпиясын ашуға, түп-тамыры мен ата-бабасының кім болғанын және қайда қоныстанғанын анықтауға мүмкіндік береді.
Нәтижесі кейде таң қалдырады: кейбіреуі бойында еуропалық, азиялық немесе африкалық ген бар екенін білсе, енді бірі күтпеген жерден атақты тарихи тұлғалардың ұрпағы екенін естіп жатады.
Мысалы, біздің бір оқырман оның арғы атасы Никола Тесла болуы мүмкін екенін естіген.
ДНҚ талдауы нені көрсетеді?
TreeGene зертханасының маманы Ұлдана Көккөзова генетикалық зерттеулердің қолжетімді болғанын айтады. Дегенмен, әркімнің жеке өтініші бар: бірі арғы ата-бабасы туралы білгісі келсе, енді бірі жай ғана қызығушылық танытады, ал кейбіреулері өзінің түп-тұқиянын, шыққан тегін, шежіресін анықтап, нақты қай рудан тарағанын білу үшін жүгінеді.
— ДНҚ зерттеуі адамның шығу тегін көрсете алмайтынын түсіну маңызды, бірақ олар белгілі бір маркерлердің болуын анықтай алады. Адамды 30% моңғол немесе 70% еуропалық десе, бұл оның арғы тегі моңғол болған деген сөз емес. Бұл әртүрлі ұлт арасында болуы мүмкін ортақ генетикалық қорды көрсетеді, — деді ол.
Тарихта аты қалған ата-бабаларды табу мүмкін бе?
Зертхана маманы қазақстандықтың Никола Тесламен болжамды қарым-қатынасына түсініктеме бере отырып, ДНҚ арқылы тек белгілі бір адам тобымен туыстық қатынасты анықтауға болатынын, бірақ тарихи тұлғадан тікелей шыққанын растау өте қиын екенін түсіндірді.
— Айта кету керек, тарихи тұлғамен тікелей қарым-қатынас орнату мүмкін емес, өйткені бізде Тесланың жеке генетикалық деректері жоқ. Ол үшін оның генетикалық профилі болуы керек. Әрине, сәйкестіктер болуы мүмкін, бірақ олар, ең алдымен, адамдардың бір аймақтан шыққанын немесе ортақ гаплотобының бар екенін көрсетеді. Алайда мұндай гаплотоптар көп ғасыр бұрын бөлінген және бұл жағдайда тікелей туыстық туралы айтуға негіз жоқ, — деп түсіндірді ол.
Ол С. В гаплотобы қазақтар арасында кең тарағанын атап өтті. Этностатистика бұл гаплотопқа аустралиялық аборигендердің 50 пайызында кездесетінін көрсетеді, бірақ бұл адам аустралиялық абориген болды деген сөз емес.
Бұл жай ғана сізде ортақ гаплотоптың бар екенін білдіреді.
Генетика мен тарихты қатар зерттеп жүрген тарихшы Жақсылық Сәбитовтың айтуынша, ДНҚ арқылы кей жағдайда әр тектен тараған ұрпақтардың арғы тегі кім болғанын анықтауға болады.
— Егер бір адам талдау жасатып, өзін Никола Тесланың ұрпағымын десе, теориялық тұрғыдан бұл мүмкін. Дегенмен, нақты растау үшін деректердің кең ауқымы қажет. Мысалы, егер біз Тесланың екі ұлын зерттесек (егер олар шынымен бар болса) және олардың ДНҚ-сы сәйкес келсе, Тесланың ұрпағы деп айта аламыз, — деп түсіндірді ол.
ДНҚ жасатудың құны қанша?
Қазір генетикалық зерттеумен және текті анықтаумен айналысатын көптеген зертхана бар. Мұндай қызметтердің құны таңдалған орынға, жүргізілген зерттеулер көлеміне және қолданылатын технологияға байланысты. Әр зертхананың өзіндік баға саясаты бар.
Мысалы:
— Этникалық шығу тегі — 49 900 теңгеден (мерзімі 4-тен 12 күнге дейін)
— Түп-тамырының шығу тегі — 149 900-ден (мерзімі 4-тен 21 күнге дейін)
— Әке тегі — 49 900 теңгеден (мерзімі 4 күннен 12 күнге дейін)
— Ана желісі арқылы шығу — 49 900 теңгеден (мерзімі 4 күннен 21 күнге дейін)
— Аталық желі бойынша Y хромосомасын 17-ден 43-ке дейін STR маркерлерін талдау арқылы, ал аналық желі митохондриялық ДНҚ секвенирлеуін қолдана отырып зерттейміз. Бағалар ұсынылған нәтижелердің форматына байланысты. Мысалы, жеке кітап — 77 500 теңге, шежіресі бар сертификат — 57 900 теңге, шежіресіз — 44 600 теңге. Сертификаттар 8 жұмыс күні, ал кітаптар 18 күн ішінде дайындалады, — деп түсіндірді Көккөзова.
Қазақстанда ең көп сұранысқа ие талдау түрі — аталық тегін зерттеу. Шежіре — қазақ халқы үшін асыл мұра.
Қазақ — моңғол, түрік, парсыдан пайда болған құрама халық па?
Тарихшы Жақсылық Сәбитов қазақтар моңғол, түрік, парсылардың «қосылысы» деген тұжырым нақты емес екенін тілге тиек етті.
Қазақтың да көптеген басқа халық сияқты генетикалық мұрасы саналуан. Өйткені халық ғасырлар бойы, оның ішінде түрлі этностардың өзара қарым-қатынасынан қалыптасқан.
Дегенмен, генетика мен тіл бөлек екенін түсіну маңызды.
— Тіл әлеуметтік, қарым-қатынас арқылы беріледі. Мысалы, мен қазір орысша сөйлеймін, бірақ мен славян емеспін. Ал генетика биологиялық жолмен беріледі. Сондықтан қазақтарды кейбір тілдік топтардың араласуы деп айтуға болмайды. Иә, біз аралас халық болуымыз мүмкін, оның кейбірі Шығыс Азиядан шыққан, бірақ біз бұл популяцияларды белгілі бір тіл топтарымен байланыстыра алмаймыз. Терминология да өзгеруі мүмкін. Мысалы, XIII ғасырға дейін «моңғол» бір ру тобын білдірсе, XIII ғасырдан кейін Шыңғыс ханға бағынышты барлық көшпелі халықтарды білдіре бастады. Сондықтан мен этника мен тілді генетикаға байланыстыратындарды жақтамаймын. Оны тек шежіремен ғана байланыстыруға болады. Бұл жағдайда генетика шежіреге сәйкес келеді, бірақ оның тіл мен этникалық сәйкестікке ешқандай қатысы жоқ, — деп атап өтті ол.
Зертхана маманы Ұлдана Көккөзова ДНҚ зерттеулері шынымен де қазақтардың аралас халық екенін растай алатынын алға тартты.
Айтуынша, қазіргі заманғы генетикалық зерттеулер қазақтардың 1000 жыл бойына қоныс аударуы мен әртүрлі халықтардың өзара араласуынан қалыптасқан күрделі, көп компонентті генетикалық құрылымға ие екенін көрсетеді.
— Қазақтар тарихи көп құрамды халық ретінде қалыптасқан, ал түркі, моңғол, иран және парсы популяцияларының ықпалын генетикалық зерттеулер растайды. Мысалы, С гаплотобы қазақтар арасында жиі кездеседі, қазақтардың 50%-ға жуығында кездеседі. Бұл гаплотоп моңғолдармен және Шыңғыс ханмен байланысты. Бұдан басқа ежелгі үнді-ирандармен байланысқан R1A сияқты басқа гаплотоптар бар және ол қазақтардың 10-20 пайызында кездеседі. О2 гаплотобы негізінен Шығыс Қазақстан түріктері, қытайлар мен корейлер арасында кездеседі. Бұл деректер қазақ халқының қалыптасуына түрлі халықтардың қатысқанын растайды, — дейді сарапшы.
ДНҚ-ға сенген дұрыс па?
— Адам осынша пайыз еуропалық, моңғол, корей деген зерттеудің барлығы, шын мәнінде, ғылыми әдіс емес, маркетингтік айла. Егер сіз он түрлі зертханада аутосомды ДНҚ сынамасын жасасаңыз, он түрлі нәтиже аласыз, өйткені әрбір тест болжамға негізделген. Бұл зерттеулер ұлттан гөрі географиялық шығу тегі туралы көбірек айтады. Мысалы, бір зертхана моңғол популяциясын негіз ретінде пайдаланса, тест сол адамның 30% моңғол екенін көрсетеді, ал басқа зертхана қазақ халқын негіз ретінде пайдаланса, тест сол адамның 30% қазақ екенін көрсетеді. Мұның бәрі зертхананың аутосомды сынақты қалай құрастыратынына байланысты. Сондықтан бұл зерттеулерде көрсетілген этностардың пайыздық көрсеткішіне сену мүмкін емес, — деп атап өтті Жақсылық Сәбитов.
ДНҚ зерттеуін жасату керек пе?
Отбасы тарихын білгісі келетіндер үшін ДНҚ өткенге қызықты саяхат болуы мүмкін. Дегенмен, нәтиже абсолютті шындық емес, қолда бар деректерге негізделген ықтималдық қана екенін түсіну маңызды. Оларға қызығушылықпен қарау керек.
Еске салайық, бұған дейін антрополог Алима Бисенова қазақ — моңғол, түрік, иран тектес тайпалардың араласуынан пайда болған халық екенін айтқан еді.
