Глютенсіз диета: целиакия қандай дерт?
АСТАНА. KAZINFORM - Қазақстанда целиакия диагнозы сирек қойылады, ал науқастар өмір бойы қатаң глютенсіз диета ұстануға мәжбүр. Диагностиканың кеш жүргізілуі, қоғамда ақпараттың аздығы және қымбат өнімдер науқастардың өмір сапасына тікелей әсер етуде. Целиакиямен өмір сүру қаншалықты қиын? Kazinform тілшісі мәселенің мән-жайын зерттеп көрді.
Целиакия – аутоиммунды созылмалы ауру. Оның әсерінен адамның ағзасы глютенді (бидай, арпа, кейде сұлыда кездеседі) қабылдай алмайды. Дерттің әлемде таралу жиілігі өте жоғары: АҚШ пен Канадада шамамен 3 миллион адам, Қытайда 10 миллионнан астам науқас тіркелген. Дүниежүзінде бұл аурудан халықтың 1%-ы зардап шегеді. Батыс елдерінде ол 250 мың адамның бірінде кездессе, Қазақстанда әр 100 мың адамның бірінде кездеседі.
Дерттің пайда болуына не себеп?
Целиакия көбіне тумысынан дамиды. Алайда триггер ретінде сыртқы факторлар да әсер етуі мүмкін. Бұл туралы гастроэнтеролог-гепатолог, жоғары санатты дәрігер Мира Изенова айтты.
– Целиакияның дамуы үшін баланың организмінде оған бейім ген болуы тиіс. Бірақ бұл жеткіліксіз. Триггер рөлін көбіне тамақтану тәсілі атқарады. Мысалы, 6 айға дейін балаға глютенді тағам беру қауіпті. Қосымша тамақты енгізуде өте мұқият болу керек. Алғашқы ботқалар міндетті түрде глютенсіз – күріш, жүгері, қарақұмық секілді өнімдерден жасалуы тиіс, – дейді дәрігер Мира Изенова.
Маманның айтуынша, глютенді тым кеш, 8 айдан кейін енгізу де дерттің дамуына себеп болуы мүмкін. Сол себепті ең оңтайлы уақыт – 6 айлық кезең.
Целиакияның ең күрделі тұсы – оның белгілерінің әртүрлілігі. Көп жағдайда ол мүлде басқа ауруларға ұқсас симптомдармен көрінеді. Бұл диагноз қоюды қиындатады.
– Целиакия кейде бедеулік, теміртапшылық анемия, бойдың өсуінің тежелуі сияқты мәселелермен көрінеді. Мысалы, бір пациент бірнеше жыл бойы гинекологтан бедеулік бойынша ем қабылдаған, ал кейін оған целиакия диагнозы қойылған. Тағы бір жағдай, 12 жастағы қыз бала екі жыл бойы теміртапшылық анемиямен емделген. Гемоглобин деңгейі көтерілмеген. Тек гематолог оны гастроэнтерологқа жолдағаннан кейін ғана целиакия анықталған. Бұл жағдайда анемия аурудың жалғыз белгісі болды. Мұндай диагноз көбінесе Астана мен Алматы қалаларында ғана нақтыланады, – дейді Мира Изенова.
Маманның айтуынша, диагнозды тек білікті гастроэнтеролог, эндокринолог, педиатр немесе жалпы тәжірибелі дәрігер ғана арнайы тексерулер негізінде қоя алады. Алайда...
Гастроэнтеролог тапшы, ал зертханалар ірі қалаларда ғана
Бүгінде Қазақстанда целиакияға анализ тапсыру мүмкіндігі кеңейіп келеді. Бірақ барлық өңірлерде толық қолжетімді емес. Бұл туралы «CELIAC KZ» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Динара Бейсембекова тарқатып айтты.
– Қазіргі таңда біз халықты целиакия туралы ақпараттандыру жұмыстарын жүргізіп жатырмыз. Бірақ бұл жеткіліксіз. Целиакия – тек медициналық емес, әлеуметтік маңызы бар мәселе. Өкінішке қарай, елімізде балалар мен ересектерге арналған гастроэнтерологтар жетіспейді. Ал бұл дертпен күреске үлкен кедергі болып отыр, – дейді ол.
Диагноздан кейінгі өмір
Алматылық Амина Байбосыноваға целиакия диагнозы 2017 жылы қойылған, енді ол өмір бойы глютенсіз тағам тұтынуға мәжбүр. Дегенмен Амина секілді науқастарға қажетті тағам табу қиынның қиыны. Себебі елде глютенсіз тағам өндірісі дамымаған.
– Бастапқыда маған гастрит диагнозын қойды. Салмақ түсіп, басым ауырып жүрді. Содан соң Сингапурге барып, тексерілгенде целиакия диагнозы анықталды. Елге оралған соң дүкен аралап жүріп, глютенсіз өнімдердің аз екенін және бағасының тым аспандап тұрғанын байқадым. Мысалы, кәдімгі макарон дүкендерде 600-700 теңге тұрса, глютенсіз нұсқасы 4000 теңге. Осыған байланысты біз секілді науқастар мен баласы осы диагнозға шалдыққан ата-аналар бірігіп, «CELIAC KZ» қоғамдық бірлестігінің мүшелігіне өттік. Мақсат – қоғамдық деңгейде осы мәселені көтеру, – дейді Амина Байбосынова.
Оның айтуынша, қазіргі таңда целиакия диагнозы қойылған балаларға 5 жылға мүгедектік мәртебесі беріледі. Алайда 18 жасқа толған соң олар есептен шығады. Ал глютенсіз өнім сатып алуға арналған қаражат жергілікті бюджет есебінен бөлінеді. Бірақ бұл көмек тек Алматы, Астана, Шымкент қалалары, Абай, Алматы және Жетісу облыстарымен шектелген. Ересектер бұл көмекті тек Алматы мен Астанада ала алады. Басқа өңірлерде тек балаларға беріледі.
«Дертпен кешенді күрес керек»
Целиакиямен күрес медициналық жүйемен ғана шектелмеуі керек. «CELIAC KZ» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Динара Бейсембекованың пікірінше, заңнамалық және нарықтық деңгейде де кешенді шаралар қажет.
– Біріншіден, отандық өнімдерге глютеннің бар-жоғын нақты көрсететін таңбалау жүйесін енгізу керек. Басқа елдердегідей – үсті сызылған масақ белгісі немесе «gluten free» деген жазу болуы тиіс. Бұл тұтынушыға нақты ақпарат береді.
Екіншіден, қоғамдық тамақтану орындарының мәзірінде шын мәнінде глютенсіз тағамдар болуы қажет.
Үшіншіден, глютен мөлшерін анықтайтын зертхана ашу маңызды. Ал отандық өнімдерді халықаралық сертификаттау өнім сапасын арттырады әрі сенімділікті күшейтеді, – дейді Динара Бейсембекова.
Диагнозға шалдыққан балалардың есте сақтау қабілеті төмендеп, сүйектері сынғыш келетінін білдік. Ал диета сақтамаса, өміріне қауіп төнуі мүмкін. Кесел ішек жолдарынан жіңішке түтікше көмегімен зақымданған тінді кесіп алу арқылы анықталады. Мұндай сараптама балаларға өте ауыр дейді ата-аналар. Сондықтан мүгедектікті өмір бойына беруді сұрайды.
Жалпы, целиакияға душар болған науқастарға кешенді қолдау қажет. Сапалы медициналық көмек, уақытылы диагностика саланың басты мәселесіне айналды. Оның сыртында қолжетімді глютенсіз өнімдер олқылығы тағы бар. Сондықтан сирек дертке шалдыққандарды демеу басы ашық күйде қалып отыр.
