Халықтың құқықтық сауатын қалай көтеру керек — заңгер кеңесі
АСТАНА. KAZINFORM — ҚР Президенті Іс басқармасы жанындағы Парламентаризм институты жеке заңнама орталығының басшысы Меруерт Қабылбаева түрлі өмірлік жағдайдағы құқықтық сауаттың артықшылықтары мен мүмкіндіктері туралы айтып берді.
Құқықтық сауат не үшін қажет
«Халықтың құқықтық сауатты болуы — әрбір азаматтың өз заңды құқықтары мен міндеттерін білуі, сондай-ақ барлық қызықтыратын мәселелер бойынша мүдделерін түрлі деңгейде және өз бетінше қорғауы және мемлекеттік басқаруға белсенді қатысу мүмкіндігі. Мемлекеттегі әр адамның құқықтық сауаты мен тұтас қоғамның күші арасында терең және көпқырлы байланыс бар. Заңнан хабардар азаматтар әділетті, тұрақты және функционалды қоғамдық тәртіп құруға ықпал етеді», — дейді Меруерт Қабылбаева.
Заңгер осы байланысты көрсететін мынадай негізгі бағыттарды атап өтті:
- Ең алдымен — заңдарды ұстану және құқықтар мен бостандықтарды қорғау. Құқықтық сауат азаматтарға заңдарды түсінуге және оларды ұстануға көмектеседі, бұл қылмыстар мен құқықбұзушылықтардың санын азайтады. Өз құқықтарын білетін адамдар қиянат пен әділетсіздіктен жақсы қорғалған және оны белсенді түрде талап ете алады. Мұнда заңдарды білмеу жауапкершіліктен босатпайтыны туралы маңызды құқықтық принциптердің бірін еске салған жөн.
- Екінші — мемлекеттік басқаруға, оның ішінде экономикалық және құқықтық реформаларға, халықаралық қатынастарға және биліктің ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз етуге қатысу. Сауатты азаматтар саяси процеске, оның ішінде демократияны нығайтатын сайлау мен қоғамдық тыңдауларға көбірек қатысады. Заңнан хабардар азаматтар экономикалық қызметке де табысты қатыса алады, бұл экономиканың өсуіне және дамуына ықпал етеді. Құқықтық сауат азаматтарға реформалардың қажеттілігі мен құндылығын түсінуге мүмкіндік береді, бұл заңнама мен құқық қолдану практикасын үнемі жетілдіруге септігін тигізеді. Ең бастысы, білімді азаматтар ашықтық пен есептілікті талап етіп, биліктің іс-әрекетін жақсы қадағалайды, бұл сыбайлас жемқорлықты азайтады және мемлекеттік институттарға сенімді арттырады.
- Үшіншісі — әлеуметтік тұрақтылық пен құқықтық тәрбие. Құқықтық сауат шиеленістердің алдын алуға көмектеседі және әлеуметтік тұрақтылықты нығайту арқылы дау-дамайды бейбіт жолмен шешуге көмектеседі.
«Құқықтық тұрғыдан білімді ата-аналар өз білімін балаларына беріп, болашақтағы жауапты азаматтар буынын тәрбиелейді. Осылайша, құқықтық сауат мықты, ағартушы қоғам мен мемлекет құруда басты рөл атқарады», — деп атап өтті спикер.
Оның айтуынша, халықтың құқықтық сауатының төмендігі жеке азамат үшін де, мемлекет үшін де жағымсыз салдар тудырады:
- мемлекет үшін бұл қылмыс деңгейінің өсуі, өйткені заңдарды жеткіліксіз түсіну олардың байқаусызда бұзылуына әкелуі мүмкін, бұл қылмыстың жалпы деңгейін арттырады. Құқықтық мәселелердегі білімсіздік сыбайлас жемқорлықтың таралуын күшейтуі мүмкін, өйткені азаматтар өз құқықтары туралы және теріс қылықтармен күресу жолдары туралы аз біледі. Сондай-ақ, заңдарды қолданудың төмен тиімділігін және сот жүйесі мен жалпы мемлекеттік институттарға деген сенімнің төмендеуін атап өтуге болады;
- азамат үшін — еңбек қатынастары саласында, тұтынушы, кәсіпкер ретінде өз құқықтарын қорғауда, қажетті ақпаратқа қол жеткізуде және басқа да түрлі күнделікті проблемалармен байланысты жеке қолайсыздықтар.
«Құқықтық сауаттың төмендігі азаматтардың өз құқықтары мен мүдделерін тиімді қорғай алмауына әкеп соғады. Жалпы қазақстандықтардың құқықтық сауаттылық деңгейіне қатысты ақпарат алу үшін осы тақырыпқа қатысты зерттеулерге, сауалнамаларға немесе статистикалық деректерге сүйену қажет. Тұтастай алғанда, құқықтық сауаттылық — тұрғылықты еліне қарамастан, әрбір азамат үшін маңызды дағды екенін тағы да атап өткім келеді. Бұл әр адам заңгер болуы керек дегенді білдірмейді, бірақ заңдар, құқықтар мен міндеттер туралы негізгі түсінік адамдарға күнделікті өмірде айтарлықтай көмектеседі», — деді М. Қабылбаева.
Қазақстанның қай заңдарын білу маңызды
Сарапшы қажетті құқықтық сауат деңгейі адамның жеке жағдайына, кәсібіне және мүдделеріне байланысты өзгеруі мүмкін екенін атап өтті, бірақ негізгі түсінік барлығына ортақ болуы керек, сонда әр адам елдің құқықтық өміріне тиісті түрде қатыса алады.
«Заң саласының ауқымы өте кең екені түсінікті. Бірақ мұнда заңнаманың әр азамат білуі қажет негізгі бағыттарын бөліп көрсетуге тырысайын. Біріншісі, әрине, азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік биліктің құрылымын және құқықтық мемлекеттің принциптерін анықтайтын Конституция. Екіншісі — жеке және мүліктік қатынастарды реттейтін ережелерді қамтитын азаматтық заңдар (мысалы, отбасы құқығы, мұрагерлік құқық, келісім-шарт құқығы)», — деді спикер.
Үшіншісі — еңбек заңнамасы. Еңбек заңнамасын білу жұмыста, еңбек жағдайларын талқылау кезінде, демалыс кезінде және жұмыстан босату кезінде өз құқықтары мен міндеттерін түсіну үшін қажет.
«Төртіншісі — қылмыстық және әкімшілік заңнама. Бұл бағыттарды түсіну азаматтарға қандай әрекеттер қылмыс екенін және олар үшін қандай жаза қарастырылғанын анықтауға көмектеседі, бұзушылықтардан аулақ болуға және айыпталған жағдайда өз құқықтарын түсінуге көмектеседі. Сондай-ақ, бұл азаматтар мен мемлекеттік органдар арасындағы қарым-қатынасты, соның ішінде шенеуніктердің әрекеттеріне шағымдану, айыппұлдар, салықтар және лицензиялау мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Бесіншісі — тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңдар. Тауарлар мен қызметтерді сатып алу кезінде, сатушылармен немесе өндірушілермен дау-дамай туындағанда өз құқықтарыңызды қорғау мүмкіндіктерін білу маңызды. Алтыншы — әртүрлі жүріп-тұру ережелері, мысалы, жол қозғалысы ережелері», — деді заңгер.
М. Қабылбаева бұл толық тізім емес екенін және ол нақты заңнамаға және құқықтық жүйедегі өзгерістерге байланысты өзгеруі мүмкін екенін айтты. Сондай-ақ заңнамадағы өзгерістерді бақылау және олардың сіздің құқықтарыңыз бен міндеттеріңізге қалай әсер ететінін түсіну керек.
Құқықтық сауатты қалай арттыруға болады
Құқықтық сауат ұғымын, оның мақсаттары мен салдарын, сондай-ақ құқықтық білім қажет салаларды анықтаған соң, одан құқықтық сауатты қалай арттыруға болады деген сұрақ туындайды. Спикер құқықтық сауатты өз бетінше арттырудың бірнеше жолы бар екенін жеткізді.
«Біріншісі — қызықтыратын сала бойынша білім беру курстары, вебинарлар, семинарлар. Интернетте бейнесабақтарды көріп, заңгерлердің блогтарын оқи аласыз және онлайн форумдарға қатыса аласыз. Екіншісі — заңдарды, заң туралы әдебиеттерді оқу. Көптеген мемлекеттік сайттар өзекті заңдарды және оларға түсініктемелерді қолжетімді еткен. Қандай да бір жағдай туралы нақты мәселе болса, заңгермен кеңесуге жазыла аласыз. Нақты құқықтық мәселе туралы білудің ең жақсы жолы — практикалық кеңес бере алатын мамандармен тікелей сөйлесу», — деп кеңес береді маман.
Бұл ретте мемлекет мына бағыттар бойынша халықтың құқықтық және құқықтық сауатын арттыру үшін шаралар қабылдай алады:
- Құқықтық сауат курстарын білім беру бағдарламасына енгізу. Оқуды бастауыш мектептен бастап, орта және жоғары мектепте жалғастыру ұсынылады.
- Білім беру науқандарын ұйымдастыру — заңдар мен құқықтар туралы білімді арттыруға бағытталған ақпараттық бағдарламаларды тарату үшін теледидар, радио мен интернетті пайдалану.
- Заңнамаға, мақалаларға, нұсқаулықтарға және басқа ресурстарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін ақпараттық онлайн ресурстарды, веб-сайттар мен қосымшаларды құру және қолдау.
- Жетекші заңгерлер мен сарапшылардың өзекті құқықтық мәселелерді талқылау үшін көпшілік дәрістер мен семинарлар өткізуі.
- Қоғамның барлық топтары өз құқықтары мен міндеттері туралы білімге қол жеткізуі үшін халықтың осал топтарына арнайы оқыту бағдарламаларын әзірлеу.
- Құқықтық клиникалар мен консультациялық орталықтарды қолдау — онда азаматтар тегін заңгерлік кеңес пен практикалық көмек ала алады.
«Бұл шаралар азаматтар өмірінің түрлі аспектілерін ескеретін және ұзақ мерзімді әсер етуге бағытталған кешенді бағдарламаның бөлігі болуы керек. Қазақстанда немесе кез келген басқа елде құқықтық сауатты едәуір арттыру үшін нақты уақытты анықтау қиын, өйткені бұл мемлекет пен азаматтардың жоғарыда аталған шараларды өз бетінше жүзеге асыруына байланысты. Көптеген елдердің тарихында мақсатты күш-жігердің арқасында бір буынның (20-30 жыл) айтарлықтай жақсарғаны туралы мысалдар бар. Алайда, ауқымды және тиімді бағдарламалар енгізілсе, алғашқы нәтижелер әлдеқайда ертерек, бірнеше жыл ішінде көрінуі мүмкін», — дейді Парламентаризм институтының өкілі.
Қазақстанға құқықтық сауат деңгейін арттыруға қажетті уақытты бағалау үшін спикер заң білімінің қазіргі жай-күйін, бастамалар мен бағдарламалардың болуын, сондай-ақ басқа да көптеген айнымалылар мен көрсеткіштерді талдау қажет деп есептейді. Оның пікірінше, халықтың құқықтық сауат деңгейін бағалауды сауалнама және анкета жүргізу, зерттеу жүргізу, сот практикасын талдау, азаматтардың өтініштерін талдау, БАҚ материалдарын талдау, тестілеу сияқты түрлі әдістермен жүргізуге болады.
«Оған қоса, заңгерлер, судьялар, оқытушылар мен басқа сарапшылар арасында олардың кәсіби тәжірибесіне негізделген құқықтық сауаттың жалпы деңгейін бағалау үшін сауалнама жүргізуге болады. Азаматтардың құқықтық мәселелерге тап болған нақты жағдайларын зерттеу және олардың құқықтарын тиімді қорғау қабілетін талдау керек. Мұндай бағалауды жүргізу үшін көбінесе білім беру мекемелерімен, мемлекеттік органдармен, үкіметтік емес ұйымдармен және ғылыми орталықтармен ынтымақтастық орнату қажет. Өкінішке орай, Қазақстанда халықты белсенді құқықтық ағарту жүргізілмейді, халықтың құқықтық сауатын арттыруға бағытталған бағдарламалық құжаттар жоқ, дегенмен бұған дейін Үкімет осындай бағдарламаларды қабылдаған болатын», — деп еске салды М. Қабылбаева.
Осыған байланысты, сарапшы осы бағытта мемлекеттік құрылымдарды да, үкіметтік емес ұйымдарды да осы жұмысты ұйымдастыруға тартып, халықтың құқықтық сауатын арттыру жөнінде кешенді шаралар әзірлеу қажет деп санайды.
«Халықтың құқықтық сауатын арттыруға жәрдемдесу мақсатында мен Анықтамалық (әлеуметтік маңызды 100 мәселе және оларды реттейтін нормативтік-құқықтық актілер) және Сөздік (әлеуметтік салада жиі қолданылатын 800 термин мен анықтама) әзірледім. Осы жұмыстардың арқасында әрбір азамат өз мәселесінің қандай актілермен реттелетінін және мүдделі ұғымның не терминнің нақты заңнамалық анықтамасын білетін болады», — деп қорытындылады М. Қабылбаева.
