Күлтегін қазасы, Омар Хайям есебі, Рысқұлов пен Өзбекәлі реформасы: Жыл басы наурызға қалай ығысты
АСТАНА. KAZINFORM – Қазақтың аңыз-әфсанасын академиялық деңгейде зерттеп, шумер, көне қытай, көне түркі дәуірлерінен бері келе жатқан рухани кодтардың кілтін табуға тырысқан бірден-бір ғалым – Серікбол Қондыбай (1968 – 2004). Ол «Арғықазақ мифологиясы» дейтін төрт томдық еңбегінің екінші кітабында жыл басы, жыл есебі, Амал ұғымдарына тоқталған. Бүгінгі мерекеге орай мифологтің Көрісу немесе Амал күнінің пайда болуына байланысты пайымдарын ықшамдап ұсынамыз.
Мағынасы бұрмаланған «Ұлыстың ұлы күні»
Этнографтың арғықазақ жыл санауын Түркі дәуірінің көрнекті тұлғасы Күлтегіннің қайтыс болған датасынан бастауы қызық.
Серікбол Қондыбай қазақтардың жыл санау тәсілі туралы пайымдарын «Арғы қазақтар үшін жыл басы неге ақпан айы болған?» деген сұрақтан тарқатады.
- Аталған ай – қыстың соңғы айы, сондықтан оны жыл басы деп есептеудің ешқандай жөні жоқ сияқты. Дегенмен, белгілі тарихи жазба құжаттың дерегі бізге осыны айғақ етіп ұстатып отыр, оны айналып та, байқамағансып та өте алмайсың, - деп бастайды ғалым.
Сондай-ақ, ол бұл сұрақтың жауабын «Күлтегін» жазуындағы уақыт көрсеткіштерінен іздейді. Тасқа басылған жырда: «Күлтегін қой жылының он жетісінде өлді. Тоғызыншы айдың жиырма жетісінде жерледік» деген мәтін бар. Осы датаны қазір қолданыстағы халықаралық күнтізбеге салып есептеген ғалым Күлтегін өмірден өткен күн 731 жылдың 17 ақпаны болу керек еді деген есеп келтіреді. Бірақ түркітанушы Ғұбайдолла Айдаров пен қытайтанушы, түрколог Юрий Зуев Күлтегіннің дүниеден өткен күнін 731 жылдың 27 ақпаны деп жазған.
- «Он жеті» неге «жиырма жетіге» айналған? Зерттеушілердің көрсеткен датасы дұрыс болған жағдайда жыл басы ақпан айының 10-ынан басталатын болып шығады (10+17 =27 ақпан).
Ең бастысы – 8 ғасырдың басындағы көктүріктердің жыл басы ақпан айының 10-ыншы күніне сәйкес келген, ал осы дата тұрақты болды ма, әлде Айдың ақпан айындағы тууына орай ауытқып жүрді ме, ол жағын анықтау қажет-ақ, - деп түйеді ғалым.
Қазақ ай мен жылдың ауысуын Ай мен Қамбар жұлдызының, Ай мен Үркер шоғырының тоғысуына қарап есептегені айқын дүние. Серікбол Қондыбай Жер өз өсінен айналатындықтан, Ай мен Жұлдыздың тоғысуына қарай жыл басы тойланатын дата ығысып отырғанын болжайды. Оның айғағын Қытай күнтізбесімен де, ежелгі Шумер күнтізбесімен де салыстыра отырып, нақты формуламен дәлелдеп келтіреді.
- Ал осындай есепті 2003 жылмен есептеп көрсек ше? Қамбар «жұлдызы» 2003 жылы 12 наурызда «батты». Бірақ біз бұл жерде: а) желтоқсандағы ең қысқа күннің (күн тоқыраудың) дәл датасын, ә) кейбір (кібісе) жылдарға қосылатын басы артық бір күнді есепке алып отырғанымыз жоқ. Сондықтан соңғы жылдарға Қамбар «жұлдызының» батуын 10-14 наурыз аралығымен тұспалдап көрсетуге болады. Ең бастысы - осы «бату» күні де Қамбар тоғысына негізделген «бірдің айы» (14 ақпан - 15 наурыз) ауқымынан шығып кетпейді, - деген есеп ұсынады.
Ол осындай есептерді тізе келіп, өзі туған, өмір бойы аңызы мен әфсанасын зерттеген Маңғыстау өлкесінің халқы Көрісу күнін ескіше жыл басы болғандықтан әлі күнге ұмытпай тойлап келе жатыр деген пайым айтады.
- Бұл көрсеткіштер біздің есімізге Маңғыстау және онымен іргелес облыстардағы қазақтардың атап жүрген жыл басы – «14 наурыз - амал күні немесе көрісу күніне» жақындап келеді. Мүмкін, нақ осындай қисын батыс қазақтарының неліктен жыл басын 14 наурызда атап өтетіндігін түсіндіретін шығар, - деп тоқтайды.
«Арғықазақ мифологиясының» төртінші кітабында «Ұлыс күні» туралы біраз ғылыми дерек айтылған. Серікбол Қондыбай бұл тұста «Ұлыстың ұлы күні» қазіргі түсініктегі «тұтас ұлттың қастерлі күні» деген жалпылама мағынадан алшақ екенін, өлілер рухына тәу ететін ғұрып датасы болғанын меңзейді. Сонымен қатар, Ұлыс күні Иран күнтізбесінің ықпалымен ескі күнтізбедегі Ай мен жұлдыздар тоғысына қарай ығысып отыратын әдетінен ауытқып, нақты 21-22 наурызға тоқтағанын баса айтады.
Ахат Шәкәрімұлының естелігі
Дәл осындай пайымды белгілі фольклортанушы ғалым, Халықаралық Түркі академиясының сарапшысы Ақеділ Тойшанұлы Kazinform агенттігіне осыдан бір жыл бұрын берген сұхбатында айтқан еді.
- Батыстағы Амал мерекесі деп журналистер тарапынан жаңсақ, жасанды атау қалыптасты. Амал деген мереке жоқ, бұл - Әз Наурыздың жаршысы секілді Көрісу күні, яғни көрісу рәсімі. «Амал келді, жыл келді» деу осы айдың зодиак шоқжұлдызындағы Хамал деген арабша атына байланысты туған, - деп түсіндірген болатын.
Этнографтың сөзінше көрісу ғұрпы Орал, Ақтөбенің жарым-жартысында, Атырау, Маңғыстауда сақталып қалған. Бірақ осыған қарап бұл өңір Наурызды мезгілінен ерте қарсы алып жүр деп айтуға болмайды. Жыл басын қазақтың ежелгі күнтізбесі бойынша тойлау әдеті Шығыс Қазақстанда да болғанын Шәкәрім Құдайбердіұлының баласы Ахаттың естелігінен байқай аламыз.
«Бүгін — 14 март, ескіше 1 март, қазақтың жаңа жылы. Бұрынғы аты — Наурыз. Әкем екеуміз Саятқорада құшақтасып көрістік, көже жасадық» деп естелік қалдырған.
- Сондықтан бұл батыста ғана емес, шығыста да болған салт. Ал енді Наурыз қашан тойланған дегенге келсек, Шыңғыстау қазақтары 14 наурызда, Батыста да 14 наурызда, Шығыс Қазақстан, Монғолия, Қытайдағы қазақтар 20 ақпанда қарсы алып келген. Ал Қарқаралыдағы қазақтар 11 наурызда тойлаған, Баянауылда, 14-21 наурыз аралығында қарсы алып отырған. Қырғыз бауырларымыз да 11 наурызда қарсы алған. Есепшілер ұстанған күн қайыру, ай айыру жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі күнде тойланып келгені шындық. Бірақ бұл - төл күнтізбеміздің шатасуы, адасуы емес, мәдени мұрамыздың бай екенінің көрсеткіші. Сондықтан Наурызнаманы 14 наурыздан бастау — осы күнге сақталып жеткен, кезінде қазақтың көбі тұтынған ескі жоралғының жұрнағы. Тек батыс өңірлерде ұмытылмай келгені болмаса, шығыста да солай тойланған, - дейді Ақеділ Тойшанұлы.
Ол да Ұлыс күнінің 21-22 наурызға тұрақтауын Иран күнтізбесімен байланыстырады. Селжұқ сұлтаны Мәлік шах Омар Хайям бастаған 8 астрономға төл күнтізбе жасап шығаруға пәрмен береді.
- Әйгілі Омар Хайям күн мен түн теңескен кезеңді есептеп шығарады. Сондықтан оған дейін тойланған Наурызды ел «қарт наурыз» деп атады. Ал БҰҰ-да Мәлік шах енгізген Жас Наурыз тіркеліп отыр, - дейді ғалым.
Мәшһүр Жүсіп не деген?
Ақеділ Тойшанұлы айтқан «хамал» ұғымы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Наурыздама хақындағы жазбасында да кездеседі. Ғұлама ғалым ол жазбасында жыл басы Нұх пайғамбардың кемесі жағаға аман жеткен күннен басталатыны туралы аңызды өрбіте келіп, астрологиялық есепке жүгінеді.
- Сөйтсе, сол күнде ай есебімен санағанда, «Мұхарамма» айының оны екен де, жұлдыз есебімен санағанда, күннің хамале (Амал - С.Е.) бір уәжібіне кірген күні - бірінші хамале болған.
Нұх пайғамбардың тұңғышы - Сам деген баласы. Ғараб (араб), Ғажам - сол Самның ұрпағы. Біреуі ай есебін ұстап, жыл басын: «Мұхарамма» деп санап, оны «Ғашура күні» деп, мейрам қылып ұстап қалған. Біреуі - Ғажам жұрты, бұл жұлдыз есебін ұстап: «Бірінші хамале - жыл басы» деп, мейрам қылып ұстап қалған. Мұның ұстап қалған күні число есебімен марттың тоғызына дәл келіп, қыс пен жаздың аударыс, төңкерісіне тұп-тура, дәлме-дәл шыққан. Мұны біздің қазақ: «Бұхар есебі» дейді. Бұл есептен біздің қазақ жұрты орысқа қарағанша, аумай, жаңылмай ұстап келген, - деп келтіреді.
Тұрар Рысқұловтың бұйрығы
Осындағы «қазақ жұрты орысқа қарағанша» деген сөзден шығады, 1920 жылы Түркістан Республикасы кеңестері атқару комитетінің төрағасы болып тұрған Тұрар Рысқұлов 22 наурызда Наурыз мерекесін тойлау туралы бұйрық жариялап, бұл құжат 1926 жылға дейін күшінде болды.
Ал Мәжһүр Жүсіп Көпейұлы:
- Жиырма жетінші жылдың жиырма екінші мартта жүріс қылып жүрген жорықшы күн хамале бір уәжіне енді. Бірінші хамале болып, қоян таққа мінді, - деп жазады.
Қазіргі тілмен айтқанда, 1927 жылы зодиактағы Тоқты-Овен жұлдызының тоғысы 22 наурызға дөп келген деп түсінуге болады.
«Өзбекәлі және мәдени майдан» кітабында 1973 жылы Торғай облысында «Проводы русской зимы» деген бүркеншік атпен өткен Наурыз мерекесі де 22 наурызға дөп келгені айтылған. Өзбекәлі Жәнібеков 1988 жылы басын бәйгеге тіге жүріп Наурызды төл атымен, ашық тойлауға кіріскен кезде де осы Тұрар Рысқұловтың 1920 жылғы бұйрығын негізге алғанға ұқсайды.
Бұл айтылғанның бәрі арқылы Наурыздың датасын Серікбол Қондыбай мен Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы жазып кеткен ескіше күнтізбеге сай ету керек деген ұсынысты тықпалап отырған жоқпыз. 14 наурыз – Көрісу күнін жергілікті ауқымдағы ғана, жалпы қазаққа тән емес, қыспен қоштасудың ырым-жоралғысы деп қабылдау жаңсақ екеніне дәлел іздеп көрдік.
Әйтпесе, Жыл басын күн мен түннің теңелген шағында тойлау астрологиялық қисын тұрғысынан да, қысы алты айға созылатын кейбір өңірлердің климаты тұрғысынан да орынды.
«Отбасы хрестоматиясы» қорының сарапшысы Әділбек Нәби «Өзбекәлі және мәдени майдан» кітабына материал іздеп жүрген кезде Наурыздың оралу тарихын терең түсіну үшін талай этнограф пен тарихшының алдынан өткендерін, сол сұхбаттар арқылы бұрынғы қазақтар Наурызды 21-22 наурызда ғана атап өтпей, апталап тойлағанына көз жеткізгенін айтады.
- Мәшһүр Жүсіптің де «Наурыздама» деп жазуы Наурыз мейрамы бір күнмен шектеліп қалмайтынын көрсетсе керек. Ал осы 10 күнге дейін жалғасатын мейрамның басында 14 наурыздағы Көрісу күні тұрғаны да анық. Демек, 14 наурыз - Наурыздаманың аясындағы көшпелі тұрмыстан қалған ғұрпы болса керек, - дейді филолог.
Еске салсақ, былтырдан бері Наурыз мерекесі елімізде «Наурызнама» дейтін атаумен он күн қатарынан тойлана бастады.
