Наурыз қалай қайта жанданды: Өткен ғасырдың 80-90 жылдары Kazinform не жайында жазды
АСТАНА. KAZINFORM – Мемлекеттіліктің, қазақ тілі мен дәстүрдің қайта жандануы сынды өзекті тақырыптарды Kazinform Тәуелсіздіктің елең-алаң тарихи күрделі кезеңінде де, нығаю жолында да Наурыз мерекесі күндері жиі көтеріп отырды.
Тоғызқұмалақ пен бірегей сурет жайында
Халықтар достығының «балқыту қазанында» кеңестік бірегейлікті қалыптастыру қолға алынған КСРО заманында көптеген ұлттық республикаға дәстүр мен тілден айырылу қаупі төнген еді. Олардың қатарында Қазақстан да бар. Орталық қандай дәстүрдің кеңестік заманға лайық, ал қайсысын жадтан шығару қажеттігін шешіп отырды. Мәселен, қазақтың тоғызқұмалақ ұлттық ойынына билік қолдау білдірді. Kazinform агенттігінің мұрағатынан бірегей сурет табылды. Онда тоғызқұмалақтан ІІІ республикалық чемпионаттың жеңімпазы таспаланған. Жеңімпаз Жамбыл облысына қарасты Көкөзек ауыл шаруашылығы артелінің жұмысшысы С.Саурықов екені жазылған. Айта кетерлігі, ол заманда елімізде Наурыз мерекесі тойланбаған. Дегенмен, тоғызқұмалақ сайысы көктемгі күн мен түн теңесетін уақытта өткізіліп келген. Оны суреттің түсірілген уақыты 1950 жылдың 18 наурызы деп белгіленгенінен байқауға болады.
Билік осындай қарапайым жолмен-ақ көнеден келе жатқан мейрамды назардан тыс қалдырып, басқа да іс-шаралар өткізуге белсене кіріскен сияқты. Өйткені, енді бірде сенбілік ұйымдастырса, енді бірде жазушылар слетін өткізетін.
Тек 80 жылдардың соңында ғана наурыз мейрамын халық жаппай тойлай бастады.
Өзгерістер уақыты
Мұрағат материалдарын зерделеу уақыт тынысы мен өзгерістер әсерін сезінуге мүмкіндік береді. Бұл орайда агенттік әзірлеген Қазақ КСР ҒА академигі Салық Зимановтың 1989 жылдың 23 наурызында «Казахстанская правда» газетінде жарық көрген «Қайта құру және тіл теңдігі» мақаласы ерекше назар аудартарлық.
- Ұлт өміріндегі тілдің мән-маңызын дәлелдеудің еш қажеті жоқ. Ол бүкіл өн-бойымен оның материалдық және рухани мәдениетімен астасып жатыр. Мұның үстіне тіл – жойылмайтын құндылық және ұлттың болмысы, онык индексі әрі айрықша ерекшелігі, - деп жазды Салық Зиманов.
Ол тіл саласында қордаланып қалған мәселелер мен тығырыққа тірелген тұстары өте күрделі болып отырғанына баса назар аудартты.
- Кейбір деректерге сүйенсек, қазіргі қазақтардың 40 пайызға жуығы ана тілін мүлде білмейтіні немесе нашар білетіндігі жағдайдың қаншалықты ауыр екенін аңғартады. Ал Алматыда жергілікті ұлт өкілдері жасөспірімдерінің 90 пайызы өз тілінде сөйлемейді. Бұл республиканың басқа қалаларына да тән, - деп күйінеді Салық Зиманов.
Академик қазақ тілінің беделінің түсуін тоқтатып қана қоймай, оны көтеруге бола ма деген сауал тастайды және бұл мәселені шешуге қатысты өз көзқарасын білдіреді. Осы мақсатта ол оңтайлы және абсолютті қажетті ұйымдастырушылық, заңнамалық және моральдық-идеологиялық шараларды әзірлеуді және жүзеге асыруды ұсынады.
- Оның бірі – қазақ тіліне мемлекеттілік мәртебе беру және оны республика Конституциясында заңнамалық түрде бекіту, – деді С.Зиманов.
Оның айтуынша, бірде-бір мемлекеттік құрылым ресми тілсіз бола алмайды. «Ал Қазақ КСР егеменді мемлекет (КСРО Конституциясының 76-бабы).
Академик талқыланып отырған мәселеге қатысты әлемдік тәжірибеге талдау жасады. Ол кейбір жағдайларда тілдің конституциялық дәрежеге көтерілетінін, сөйтіп, сол немесе басқа себептермен оған заң күші мен міндеттілік берілетінін атап өтті. Енді бірінде ол заңды түрде рәсімдеу кезеңінен өтпейді, өйткені мұның қажеті жоқ, мемлекеттік тілдің қызметі аксиоматикалық сипатқа ие. Айталық, АҚШ пен Ұлыбританияның конституцияларында мемлекеттік тілге тікелей сілтемелер жоқ. Бірақ іс жүзінде мемлекеттік тіл - ағылшын тілі. (Тек 2025 жылы 2 наурызда АҚШ президенті Дональд Трамп ел тарихында алғаш рет ағылшын тілін ресми тіл деп тану туралы жарлыққа қол қойды).
С.Зиманов қазан кезеңінен кейін бірқатар одақтық және автономиялық республикаларда өз тағдырын басқарған ұлттардың тілдері мемлекеттік тіл болып танылғанын атап өтті. Мысалы, Башқұрт АКСР өз тіліне бұл мәртебені 1922 жылы, Қазақ КСР 1923 жылы жариялады.
- Бұл заманында оң рөл атқарды. Бірақ 1930 жылдардың ортасынан бастап бұрын қабылданған заңнамалық актілер, өкінішке орай, ұмыт қалды. Осы жайт республикалардағы, оның ішінде Қазақстандағы тілдік ахуалға кері әсерін тигізді, - деп жазды академик.
Заңнамалық шешім
Айта кетерлігі, қазақстандық аудармашы, прозаик және публицист Герольд Бельгер, Дмитрий Снегин, Александр Гарковец және басқа да көптеген түрлі ұлт жазушылары мен ғалымдары жоғары адамгершілік ұстаныммен қазақ тілін жақтап шықты.
Бұл мәселе жан-жақты әрі бүкілхалықтық талқылаудан кейін оң шешімін тапқанын айту керек. 1989 жылы 22 қыркүйекте «Қазақ КСР-дегі тіл туралы» Заң қабылданды. Ол Қазақстанның мемлекеттік тілі қазақ тілі екенін анықтап берді. Орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі.
1990 жылы 1 шілдеде Қазақ КСР-де қазақ тілін және басқа тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жарияланды.
Ал 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы тарихи декларация қабылданып, оны дайындауға Зинаида Федотова, Сұлтан Сартаев, Ғайрат Сапарғалиев, Владимир Ким Николай Акуев сынды басқа да әзірлеушілермен қатар қазақ заң ғылымының көрнекті қайраткері С.Зиманов та қатысты.
Декларация елдің аумақтық тұтастығы қағидасны бекітіп, оның мызғымастығын жариялады.
Құжатты қабылдау қорытындысы бойынша сөз сөйлеген С.Зиманов қазақ халқының өзін-өзі билеуінің және оның мемлекеттілігінің маңыздылығына тоқталды: «Жалпыадамзаттық құндылықтарды меңгеру тұрғысында республиканың қазақ ұлтының тағдыры үшін жауапкершілігін сезіну міндеті, басқа елдердің арасында оның ерекше мәдениеті мен тілін жаңғырту мен дамытуға мемлекеттік қамқорлық көрсету қажеттілігі ерекше орын алады».
Тамырына қайта қан жүгірген мейрам
Ақпарат агенттігі жазбалары басылған газет тігінділерін парақтай отырып, Наурыз мейрамы туралы орыс тілінде алғаш рет 1989 жылы ақпарат жарияланғанын байқауға болады.
23 наурызда алматылық телеарнада «Наурыздың жаңғыруы» бағдарламасы көрсетілді.
Талдықорғандық журналистер алпыс жылдан кейін дәстүрлі Наурыз мейрамы қайта оралғанын айтады. Наурыз ешбір күнтізбеде қызыл күн болып белгіленбегенімен, ұрпақ жадында өмір сүрді. Енді міне халыққа қайта оралды.
- Ұмытылып бара жатып қайта оралған Наурыз халықаралық мерекеге айналды, - делінген ақпаратта.
- Дала сыйы - қызғалдақ Наурыздың символына айналды. Бұдан былай бұл гүлдің бейнесі жыл сайын мерекенің басталуын білдіреді, - деп жазды «Южный Казахстан» газетінің қызметкері Ж.Тарасенко.
1990 жылы Наурыз кеңінен аталып өтті. Ақпарат агенттіктің қатысуымен дайындалған «Көктем мерекесі – жаңару мерекесі» атты мақалада: «Шығыста күн мен түннің теңелетін күні тойланатын көне «Наурыз» мейрамы екінші өмірге ие болды» делінген. Жарияланымда 22 наурызда Алматыда «бір айға жуық уақыт бойы – 15 сәуірге дейін Қазақстанның барлық қаласында, ауылдары мен елді мекендерінде тойланатын мерекенің өзіндік бастауы болды» деп жазылған.
Агенттік 1995 жылы Алматыдағы мерекелік іс-шаралар туралы хабарлады. Онда «Туған қаламызды жасыл желекке бөлейік» ұранымен ұлағатты апталық өтті. Оның барысында көптеген ағаш отырғызылып, көшелер тазартылып, безендірілді», делінген.
21 наурызда алматылықтар мен елорда қонақтары Республика сарайындағы «Наурызнама-95» мерекелік кешіне келді.
1998 жылы «Республика Наурыз мейрамының басталуын кеңінен атап өтті» деген тақырыппен назар аударарлық мақала жарық көрді.
- Биыл Ақмола жаңа астана ретінде ұлы және ежелгі, бірақ мәңгі жас Наурыз мерекесін алғаш рет тойлады, - делінген хабарламада.
Бір жылдан кейін агенттік АҚШ президентінің Қазақстан халқын мерекемен құттықтаған сөзін жария етті. Билл Клинтон Наурызды тойлау адам рухын шабыттандыратынын атап өтті.
- Бұл қайта туу мен жаңару мерекесі... Мерекемен байланысты оптимизм экономикалық және демократиялық реформаларға тың күш-қуат әкелсін, - деп атап өтті Ақ үй басшысы.
Ақпарат агенттігінің мұрағат жазбаларын, мақалалар мен фотосуреттерді зерделеу Наурыз мейрамына деген көзқарастың қалай өзгергенін және мемлекеттігіміздің жаңғыруы қандай ықпал еткенін көрсетеді. Бұл уақытты қазақ тілі мен мәдениетінің жаңғыруы деп атауға болады.
Бұған дейін агенттік таспалаған қазақ өнері мен мәдениетінің шоқ жұлдыздарына айналған арулардың суреттерін 8 наурыз – Халықаралық әйелдер күні мерекесіне орай жариялаған едік.
