Рушылдық, Жазушылар одағының қарызы, мемсыйлық дауы - Мереке Құлкеновпен сұхбат
Биыл Жазушылар одағының құрылғанына 90 жыл толды. Осыған орай одақтың қазіргі төрағасы Мереке Құлкеновпен сұхбаттастық. Ұйым басшысы одақтағы рушылдық, мекеменің мойнындағы қарыздар, жеке меншікке өтіп кеткен мүліктер, мемлекеттік сыйлық төңірегіндегі дау-дамай, жазушылардың әлеуметтік жай-күйі туралы біраз мәлімет беріп, өз пайымын айтты.
Одақтың мойнында қанша қарыз бар
- Мереке аға, сұхбатты Жазушылар одағының қазіргі ахуалынан бастасақ. Бір жылдық бюджеттеріңіз қанша?
- Бізде ондай бюджет деген сөз қиындау. Біз өздігімізден күн көріп отырған ұйымбыз ғой. Жазушылар одағының үлкен ғимараты бар. Соның біраз жерін арендаға беріп отырмыз. Содан ақша түседі. Содан кейін Әл Фараби атындағы шығармашылық үйіміз бар. Соны арендаға беруден табыс көреміз. «Қазақ әдебиеті», «Жұлдыз», «Жалын», «Простор» деген газет, журналдарымыз бар. Олар министрліктен тендер алады. Осы ақшамен күн көріп отырмыз. Ал «мынандай бюджетіміз бар» деп айту қиын. Нақты айта алмаймын.
- Одақ ойдағыдай жұмыс істеуі үшін бір жылдық бюджеті қанша болуы керек? Мемлекет бюджеттен қанша ақша бөліп отыр? Ол жетпесе, қалғанын қайдан алып отырсыздар?
- Жалпы бізде шығармашыл топтардың одағы көп қой. Музыканттар одағы, Суретшілер одағы, Театр одағы деп кете береді. Бірақ біз - мемлекетпен тікелей жұмыс істеп отырған одақпыз. Мен одаққа төраға болып келгеннен кейін ел Президенті стратегиялық серіктестік аясында жұмыс істеу туралы тапсырма берді. Сол серіктестік аясында үш жобаны ұтып алдық. Біреуі – Қазақстанның әдеби панорамасы. Екіншісі – ТМД елдерінің архивіндегі қазақ әдебиетінің құнды дүниелерін елге қайтару. Үшіншісі – жас буынды әдебиетке баулу. Осы үш жоба бойынша жақсы жұмыс істедік. Әр облыстан бір-бір адам келіп осында оқу оқыды. 14 облыс пен 2 қалаға жас жазушыларымыз барып, зерттеп, шығармалар жазып жатыр.
Архив туралы айтсақ, Мәскеу, Баку, Ташкент, Ереван, Бішкек архивтерінің бәріне барып, Қазақстан жазушыларымен байланысты дүниенің бәрін сүзіп алып шықтық. Ол ертең 16 кітап болып шығады. Осының бәрі мемлекеттің жасап жатқан қамқорлығы.
- Сонымен Жазушылар одағы қысылып-қымтырылмай жұмыс істеу үшін жылдық бюджеті неше теңге болуы керек?
- Ешкімге жалынбай, ешкімге алақан жаймай жұмыс істеу үшін бізге 400 млн теңгедей ақша керек. Оны табу өте қиын. Бірақ Қазақстан Жазушылар одағы жұмыс істеп жатыр. Бізді Алматы қаласы өте қатты қолдап отырғанын да айту керек. Мысалы, олар жыл сайын осында тұратын 400 жазушыға стипендия береді. Онымен қоса жыл сайын 250-300 млн теңгеге кітап шығарады. Оның бәрі көмек қой. Өйткені Алматыда тұратын жазушылардың кітаптары шығып жатыр. 2023 жылдан бастап мектеп кітапханаларындағы көркем әдебиеттің үлесі арта бастады.
- Қазір одақтың мойнында қандай да бір қарыз, борыш, несие бар ма? Болса сомасы қандай және кімдерге қарызсыздар?
- Біз бірінші баспаханаға қарызбыз. «Қазақ әдебиетін», «Жұлдызды», «Жалынды», «Просторды» басатын баспаханаға қарызымыз бар. Бірақ ол қарызды өзіміз ептеп-ептеп жауып жатырмыз. Жабамыз да, өйткені, тендерден ақша алып отырмыз. Тендердің ақшасы түсіп үлгермей қалғанда қарыз болып қаламыз. Бірақ оны жабамыз. Басқа қарызымыз жоқ.
- Ол қарыздың сомасы қанша сонда?
- Оны айта алмаймын. Өйткені ол бірде былай, бірде былай. Құбылып тұрады. Нақты айтсам, ыңғайсыз болады.
- Алматы әкімдігінен басқа әкімдіктердің Жазушылар одағымен байланысы қандай?
- Былтырдан бері «Қазақ әдебиетіне» қосымша қостық. Мысалы, «Қазақ әдебиеті – Астана», «Қазақ әдебиеті – Түркістан», «Қазақ әдебиеті – Абай облысы» деген қосымшалар арқылы өңір-өңірден тендер аламыз. Ол соншалық бір көп ақша емес. Бірақ бізге кәдімгідей көмек болып тұр.
Мемлекеттік сыйлық иегерін анықтаудың тәртібі өзгере ме?
- Жазушылар одағының қазіргі ресми функциясы не? Совет заманында идеологияны қалыптастыруға жұмыс істеді ғой. Қазір сіздерге мемлекеттен осыған ұқсас нақты нұсқау бар ма? Мына тақырыпта жазғандарыңыз дұрыс, мына тақырыпты айналып өтсеңіздер деген нұсқау, өтініш, емеурін айтыла ма?
- Ондай нұсқау жоқ. Бірақ тендер жеңіп алған газетіміз бен журналдарымыздың бәрінде нұсқау бар. Тендерді жеңіп алғаннан кейін белгілі бір тақырыпты ғана жаза алады. Ол тақырыптың әдебиетке қатысы жоқ болуы мүмкін. Қазір осы мәселені көтеріп жатырмыз. Егер «Жұлдыз» немесе «Жалын», «Простор» тендер ұтып алса, тек әдебиетті, оның проблемаларын, қазіргі жай-күйі мен болашағын жазу керек. Қазір тендерлер олай болмай тұр. Түрлі тақырып береді, соны орындауың керек. Осылайша әдебиет екінші планда қалып қояды. Біз соны қазір көтеріп жатырмыз. Құдай қаласа, бұл да өз орнына келеді деп ойлаймын.
Әрине, біз Мәдениет және ақпарат министрлігіне стратегиялық серіктестік аясында алған ақшаның есебін береміз. Басқа Президент аппаратынан, Үкіметтен, министрліктерден «бүйт, сүйт» деген тапсырма болмайды. Бірақ біз қашан да Президентпен, Үкіметпен біргеміз. Неге дейсіз ғой? Егер Қазақстандағы жазушылар өзінің мемлекетін сыйламаса, оның атқарушы органы – Үкіметін сыйламаса, жасап жатқан жақсы жұмыстарын қолдамаса, қалай болады? Әрине, жазушылар көзі көрген қатені айтып, сынай алады. Бірақ жазушыға көшеге шығуға болмайды. Ол жазушының міндеті емес. Көшеге шығу деген – белгілі бір күштердің соңынан еріп кету деген сөз. Біз оған бармаймыз.
Қазақстан жазушылар одағының қазіргі функциясы – көркем шығарма арқылы Қазақстан халқының, соның ішінде қазақтың жан дүниесін байыту.
- Жазушылар одағына ел назары съездер кезінде және мемлекеттік сыйлыққа талас болғанда қатты ауады. Кейбіреулер оны рушылдықтың ордасы деп те қабылдайды. Мемсыйлықты дау-дамайсыз берудің бірден-бір жолы бүкіл процесті ашық ету емес пе? Оған не кедергі?
- Ешқандай кедергі жоқ. Мемлекеттік сыйлықтың өз комиссиясы бар. Мен де сол комиссияның мүшесімін. Кеше өкпелеп жатыр. Биыл мемлекеттік сыйлықтың иегері болған екі адамның біреуі – ақын Светқали Нұржан, екіншісі – сыншы, әдебиет теориясының үлкен ғұлама ғалымы Құлбек Ергөбек. Оның сыртында 13 адам қалып қойды – белгілі бір дауыс ала алмай қалды. Өкпелеп жазып жатыр. Кеше «Жас Алашқа» шықты. Біздің бір жақсы көретін жазушымыз өкпесін айтып жатыр. Оның өкпесінің 90 процентін біз қабылдамаймыз. Ондай болмайды. Егер ол керемет болып, басқа жұрттан артық тұрса, неге 12 адам оған қарсы дауыс береді? Осындай нәрсе бар. Сол комиссияның үш адамнан тұратын есептеу комиссиясы бар. Сол комиссия біздің даусымызды ұрлап қойды дегенге саятын артық әңгімелер айтылып жатыр. Олай емес. Светқалиға әңгіме жоқ, керемет ақын. Екі турдан да керемет өтті, бәрі дауыс берді. Құлбектің бәйгесіне де ешқандай дау жоқ. Оның ғалымдығына, әдебиетті бір кісідей білетініне, қазіргі қазақ әдебиетіне тигізіп жүрген үлесіне ешкім күмән келтіре алмайды. Ол да жеңіп шықты. Қалғандары дауыс алса қайда қалды? Мен оған не істеймін? Жұрттың бәріне жүгіріп барып, «мынаған дауыс бер» деймін бе? Айта алмайсың олай. Міне осындай өкпе бар.
Мемлекеттік сыйлық – әдебиеттегі ең үлкен сыйлық. Қазақстанда одан үлкен сыйлық жоқ. Сондықтан оны алатын адам жан-жақты мықты болу керек. Ең бірінші шығармасы мықты болу керек. 15 адам түсті, оған 22 адам дауыс берді. Бір турдан өту үшін осы 22 адамның үштен екісі дауыс беру керек. Бермей қалды, не істейсің? Қазіргі біздің ұстанып отырған бағытымыз, мемлекеттік комиссияның бағыты дұрыс деп ойлаймын. Биыл алған екі адам өте лайықты адамдар. Қалғандары да лайықты еді, бірақ дауыс жинай алмай қалды. Не істейміз енді? Нақты айтсақ, төрт-бесеуі лайықты болды.
- Ашықтық дегенде «Меценат» стипендиясының тәжірибесін неге қолданбасқа? Ұсынылған шығарманы жыл бойы оқырмандар талқылап, дауыс берсе, олардың даусы да бір критерий боп ескерілсе деген ой ғой. Оған не дейсіз?
- Мемлекеттік сыйлық иегерін анықтауда «Меценат» стипендиясының тәжірибесін мүлдем қолдануға болмайды. Өйткені телефон арқылы дауыс беру деген (онлайн дауыс беру – ред.) өте ақылға сыймайтын нәрсе. Біз қазір «Меценатқа» қарсы пікір айтып жатырмыз. Өйткені кім дауысты көп бергізе алады, сол алып кетіп жатыр. Оның бер жағында шығарманың қандай артықшылығы бар екенін, шығарма қай қырымен басқалардан артық тұрғанын берілген дауысқа қарап айту өте қиын.
«Мен одақта тұрғанда ешбір таланттың аяғынан шалдырмаймын»
- Жазушылар одағында рушылдық, жершілдік бар ма?
- Бұрын болған шығар. Қазір жоқ. Қазір болуы мүмкін де емес. Қазіргі геосаясаттың кезінде ру-румен жікке бөлінгеннен ештеңе шықпайды. Қазақстан Жазушылар одағында бір ғана саясат, бір ғана идея бар. Ол – талантқа көмектесу, дарынды қаламгерлерді жарыққа шығару. Кеше біз жас жазушылар жазған үш романды талқыладық. Үшеуі үш жақтың жазушысы. Рушылдық болса, бұлай болмас еді. Оларға демеушілік жасап отырған адамның кім екенін де білмеймін. Құрылысшы жігіт екенін ғана білемін. Үшеуіне үш ай бойы ай сайын 500 мың теңге төлеп отырып осы романдарды жазғызды. Менің орынбасарым Бейбіт Сарыбайдың ұсынысы бойынша осындай жоба іске асты. Нәтижесінде «Абыл мен Қабыл», «Ағыраптағы аты жоқ адам», «Мұтылған» дейтін жақсы туындылар дүниеге келді.
- Сіз өзіңізді жазушы ретінде рушылдықтан, жершілдіктен зардап шеккен қаламгермін деп ойлайсыз ба?
- Кейде болды. Ертеректе болды. Бірақ қазір өкпелемеймін. Ол кезде мен жақсы көретін адамдар кішкене аяғымнан шалды. Өйткені мен о жақта емес едім, түсінген шығарсың. Сондай болған жас кезімізде. Қазір ондай жоқ. Мен осы одақта отырған кезде ешбір таланттың аяғынан шалдырмаймын. Егер одақта болмай қалсам, қолымнан келмей қалуы мүмкін. Жалпы қазақ деген халықтың қанына сіңген кредосы сондай. Талантын ешқашан далада тастаған емес. Бәрін шығарды. Мұқағали, Жұмекен, Қадыр, Төлегеннен бастап бүкіл талантымыз жерде қалып көрген жоқ. Өйткені халқымыз сондай. Талантын бағалай біледі, аялай біледі. Біреулер Мұқағалиды айтып жатады. Оның бәрі бос сөз. Мұқағали өте қиналып жүргенде де кітабы шықты. Кітабы шықпай қалған кезі болған жоқ. Өйткені іздейтін елі бар еді.
- Кезінде жершілдіктен зардап шектім дедіңіз ғой. Нақты кімдерден, қандай қағажау көрдіңіз? Ол әрекеттерден жеке шығармашылығыңызға, қазақ әдебиетіне қандай зиян келді деп ойлайсыз?
- Менің бір кітабым 5 жыл бойы «Жазушы» баспасынан шықпай жатты. Ешкімнің атын атай алмаймын. Жалғыз мен емес, совет үкіметінің кезінде совет идеологиясы солай болды. Әрбірден соң жазушылар арасындағы жікшілдікті жасаған совет үкіметі. Анау арғын, мынау кіші жүз деген әңгіме солардан шықты. Қазір ол бірте-бірте жойылып келеді.
- Жазушылар одағындағы ықпалды тұлғалардың қолында «арнайы дәптер» болады дейтін аңыз бар. Мәдениет, баспа, руханият саласына қатысы бар мекемелердің басшылық лауазымы босай қалса, сол дәптердің иелері тізімдегі адамдарды тықпалайды екен деп жатады. Осы аңыздың шын-өтірігін өзіңіз айтыңызшы.
- Ол біреулердің ойлап тапқан аңызы. Ешкім ешқандай дәптер ұстап жүрген жоқ. Әрбірден соң баяғыда көшіп кеткен, сыртта жүрген Мұхтар Мағауиннің өзін қазір халықтың өзі, сол халыққа қызмет ететін мемлекет қолдап отыр.
- Яғни, біз атаған салаларда қызметке тағайындау ісіне одақтың ықпалды адамдары араласпайды ғой?
- Араласпайды. Егер кеңес сұрап жатса, өз мінездемемізді береміз. Бірақ ондай сұрап жатқан ешкім жоқ. Өйткені өздері біледі.
- Жазушылар одағы өзіне мүше қаламгерлердің лайықты еңбектерін таныстыру, насихаттау жұмыстарына тым салғырт қарайтын сияқты. Мысалы, Ұларбек Дәлей дейтін қаламгер Жошы хан туралы тарихи роман жазды. Одақ орталық коммуникациялар қызметі сияқты ақпарат алаңдарын пайдаланып, осындай туындыларды көпшілікке таныстыру жағына неге салғырт қарап отыр? Апта сайын болмаса да, ай сайын, тоқсан сайын қазақ әдебиетіне жаңалық болып кірген жаңа туындыларды одақ атынан жарнамалап отыруға не кедергі?
- Ұларбек Дәлей жақсы роман жазды. Бірақ бізге келген жоқ. Ол өзінше, өз бетімен жасады. Ал мына жерде Жазушылар одағы деген орталық бар. Кез келген дүние, жақсы шығармалардың бәрі одақ арқылы кету керек. Ал ол келген жоқ. Мысалы мен оның сондай шығарма жазып жатқанын ақпарат құралдары арқылы білдім. «Мен осындай роман жазып едім» деп маған келген жоқ. Бұл - оның қателігі. Бірінші одаққа келіп, сыншыларға талқылатайық деп ұсынса, ұйымдастырып беретін едік. Қазір әдебиетімізде осы жағы қиын. Біреу өте жақсы роман жазады, сосын оның тұсаукесерін жасайды. Ол кітапты бір адам оқымаған. Содан ана жерде өтірік әңгіме болады. «Пай, мынау керемет туынды екен. Қандай керемет кітап болып шыққан» деп мақтайды. Әдебиет олай насихатталмайды. Бағана айттым ғой, үш романды әуелі сыншыларға талқылаттым. «Жошы хан» да солай болуы керек еді. Ұларбек Дәлейдің жазған романын кім терең талқылап жатыр? «Роман жазды, роман жазды» деп жалаулатамыз. Ол оның ішінде не бар екенін айтып жатқан адам аз. Біз осылай кетіп барамыз. Байсалды түрде оқып, басқа романдардан қандай ерекшелігі бар екенін айтуымыз керек еді. Біз Ұларбектің бұл романын жақында талқылаймыз, баға береміз. Ол - өте талантты жігіт. Оның шығармасы ешкімді бейжай қалдырмайды. Мен оған 100 пайыз сенем. Бірақ бізге келуі керек еді, келмеді.
Біздің әдеби басылымдар бар. Елді елең еткізген шығармалардың бәрі туралы сол басылымдар үнемі жазып, жарнамалап келе жатыр.
- Совет заманында Жазушылар одағының иелігінде болған біраз мүлік жекешелендіріліп кеткен дейтін әңгіме бар. Заңсыз иемделген активтерді қайтару комиссиясына осы мазмұнда өтініш, сұрау жібердіңіздер ме? Жалпы одаққа қайтарылуы керек нысандар бар деп ойлайсыз ба? Ойласаңыз тізіп атап беріңізші.
- Кім айтып жүр? Бірінші сол базарды айтатын шығар. Ол баяғыда бітіп кетті. Мен ол базардың мәселесін білмеймін. Басқа Әл Фараби атындағы шығармашылық үйі өз қолымызда. Ол жерде бір кішкене нюанс бар. Менен бұрынғы адамдар 5 жылға келіп, бірақ 15 жылға келісімшарт жасап кеткен. Соны біз өзгерте алмай жүрміз. Бірақ бәрі бір мемлекеттің меншігінде. Бес жылға сайланды ма, 5 жылға ғана жалға беруі керек қой. 15 жылға беріп жіберген.
1957 жылдан бері Жазушылар одағының ғимаратында отырмыз. Осы ғимарат бізді асырап отыр деуге болады. Басқа қандай актив болуы мүмкін?
- Саяжай, шипажай болған жоқ па?
- Саяжай берген бір кезде, Кеңсайдың төмен жағынан. Бірақ оны одаққа деп емес, жеке жазушыларға берген. Біреуі оны пайдаланды, біреулер пайдалана алмай қалды. Сатып жібергендері бар. Оның бәрі кетті. Ол енді әркімнің жеке меншігі ғой. Кезінде шипажай болғаны рас болуы керек. Бірақ ол енді қайтпайтын нәрсе.
«Әдеби сынды You Tube арқылы тірілтеміз»
- Жазушылар одағы әлеуметтік желіде, ғаламторда неге белсенді емес?
- Неге олай дейсіз? Одақтың ресми сайты бар. Қазір You Tube ашып жатырмыз. Қондырғыларының бәрін қойдық. Ұсақ-түйек асай-мүсейі қалды. Біздің Жазушылар одағының аналары бар. Қадыр Мырза Әлінің, Сағи Жиенбаевтың, Жұбан Молдағалиевтің, Тәкен Әлімқұловтың үйіндегі жеңгелеріміз бар. Солардың ешкім білмейтін, ең жарқын естеліктерін алып қалмақшымыз. Кейінгі 30 жылдан бері әдебиетте сын жоғалды. Қазір ешкім ешкімнің шығармасын сынамайтын заман болды. Өйткені ешкімнің жаман атты болғысы келмейді. Бірақ сын болмаса, әдебиет те болмайды. Біз соны бері қарай әкелу үшін You Tube-тен жоба ашып жатырмыз. Одан бөлек әдеби басылымдардың бәріне реформа жасап, қайтадан құрамыз. Жазушылар одағының Telegram-каналы бар. Жазушылар одағына қарайтын 4 басылымның өз сайттары бар. Бірақ қаншалықты келістіріп жасап жатыр, ол басқа мәселе.
- Жазушылар одағына неше қаламгер мүше?
- Қазір 1040 адамға жетті.
- Осы 1040 мүшенің әлеуметтік жағдайынан толық хабардармын деп айта аласыз ба? 1040 мүшенің нешеуі баспанасыз, нешеуінде тұрақты жұмысы жоқ?
- Хабарым бар, бәрін білем. Бүкіл Қазақстандағы жазушылардың жағдайын біліп отырмын. Қазір мемлекеттің арқасында үйсіз жүрген жазушы жоқ. Қызылордада Қатира Жәленова дейтін жалғыз үйсіз жазушымыз бар еді. Кеше соған Н.Нәлібаев (Қызылорда облысының әкімі – ред.) екі бөлмелі үй берді.
Егер жағдайы қиындаған қаламгер болса, бізге хабарласады. Біз оған қолымыздан келген көмегімізді тигіземіз. Қазақстан деген мемлекет өз жазушысын ешқашан далаға тастап көрген жоқ. Біреулер өзінің жеке басының трагедиясымен, осалдығымен лағып кетсе, оған біз жауап бермейміз. Бірақ аман-есен жүріп, қолынан қаламын тастамай, жазу жазып жүрген адамның бәрі біздің есебімізде. Онсыз болмайды.
- Мұрат Әуездің қазасынан кейін коғам қайраткерлерін ақтық сапарға театрдан немесе Жазушылар үйі сияқты ғимараттардан емес, мешіттен шығару керек дейтін дау басталып кетті. Осыған не айтар едіңіз?
- Дүниеден өткен адамдарды ақтық сапарға қайдан шығаратынын марқұмның салмағына, беделіне, абыройына байланысты сол кезде құрылған комиссиялар шешеді. Мұрат Әуезді әкесінің атындағы ұлттық театрдан шығарды. Оның несі айып? Өзі де - қазақтың мәдениеттануына өте үлкен үлес қосқан адам. Сондықтан ол жолғы шешім дұрыс болды деп ойлаймын. Ал жазушылардың біразын Жазушылар үйінен шығарып жүрміз. Осы дәстүрге айналуға тиіс.
- 90 жылдық аясында одаққа мемлекеттен, демеушілерден қандай көмек көрсетілді?
- Біздің 90 жылдығымыздың салтанатты жиналысы желтоқсанның 13-інде өтеді. Мәдениет және ақпарат министрлігі өз бақылауына алып, бізге көмектесіп жатыр. Оған қосымша Алматы әкімдігі көмектесіп отыр. Ертең сол салтанатты жиналыстан кейін жайылатын дастарханды Алматы қаласы мойнына алды. Ал қалған шаруаның бәріне біздің Аида Ғалымқызы Балаева басқаратын министрлік көмектесіп жатыр. Мен соған ризамын. Өйткені мемлекет көмектеспеген жерде қоғамдық ұйымдардың жағдайы қиын болады.
- Жазушылар одағына мүше болу жас қаламгерлерге не береді?
- Бірінші, жас қаламгерлердің творчестволық әлеуетін күшейтеді. Қазақстан жазушылар одағына мүше болу деген – қасиетті нәрсе. Өзіңді азамат ретінде, Қазақстандағы жазушымын деп сезінуге мүмкіндік береді. Біз биыл тағы бір жобаны қолға алып жатырмыз. Қазақстан жазушылар одағының мүшелігіне үміткерлерді іріктейміз. Бұл – 13-тен 18-ге дейінгі аралықтағы жас қаламгерлер. Бүгін біз осы санаттағыларды кандидат етіп алып жатырмыз. Егер 18-ге толғанша 2-3 әдемі шығарма жазса, мүшелікке қабылданады. Әр үміткердің тәлімгері бекітілген. Біздің болашағымыз - солар. Қазақ әдебиетінің мықты болуы солардың қолында. Біз соған іргетас қалап жатырмыз.
-Сұхбатқа уақыт бөлгеніңізге рахмет!
