Ұлға енші, қызға жасау: халқымыздың ерекше дәстүрлері
АСТАНА. KAZINFORM – Мәдениет және ұлттық салт-дәстүр күніне орай Kazinform агенттігі ұлтымыздың тал бесіктен жер бесікке дейінгі ғұмырындағы маңызды салт-дәстүрлерінің бір парасын ұсынады.
Құдаласу салты
Үкі тағу салтын өткізген соң жігіттің ата-анасы бауыр-туыс, құда-жегжаттарын шақырып кеңес құрып, құдалыққа барудың қамына кіріседі. Құда-құдағиларға міндіретін ат, кидіретін шапан секілді бағалы заттарын əзірлейді, сондай-ақ, құда-құдағи болып баратын адамдарын іріктейді. Құдалыққа көргені көп, əртүрлі өнерге жетік, салт-дəстүрге жүйрік, шешен де іскер бір адам бас құда болып тағайындалады да, күннің сəтін талғап, құдалыққа аттанады.
Құдалыққа барған адамдарды қыз ауылы шашу шашып қарсы алады. Шашуды сол ауылдағы ең үлгі-өнегелі, бетті-беделді бəйбішенің бірі бастап шашады. Оны басқа абысындары мен келіндері жалғастырады. Шашуға көбінде жерге түссе былғанбайтын кепкен құрт, ірімшік, қант, кəмпит секілді тəтті-дəмді нəрселер шашылады. Оны жиналған жұрт күліп-ойнап, таласа-тармаса теріп жейді. Құдалар үйге кіріп отырып алған соң да сыйлы-беделді бəйбішелер шашуын ала келіп шашып жатады. Бұл – осы ауылдағы барша адамның «құдалық құтты болсын», «қуаныш бəрімізге ортақ» деген ізгі ниеттерінің белгісі.
Сыбаға асу
Құда-құдағилар үйге кіріп жайғасып отырған соң «еске алған ескі асынан сақтайды» деп, сүр еттен (үйде бар дайын ет) оларға сыбаға асады. Қазақта, ақсақалдар мен құда-жекжаттарға сыбаға сақтау – бұзылмайтын заң іспетті. Мұнда, малдың барлық мүшесінің адамдардың атақ-дəрежесіне қарай тартылатын орны бар. Олардан қателесу қонақ иесі үшін үлкен айып, тіпті олардың орнын ауыстырса немесе бірінің етін біріне шатастырса, яғни, бас тартатын адамға жамбас, жамбас тартатын адамға жілік тартса, міндетті түрде айып төлейді. Себебі сыбағалы сүйектерді дұрыс тарту-тартпау – адамның қадір-қасиетіне саятын мəселе. Əр адамның жолы, жасы, атақ-даңқына қарай сыбағалы еншісін бермеу, сол адамға қарата айтқанда менсінбеу, əдейі сағын сындыру, тіпті қорлау болып есептеледі.
Ұрын бару
Қазақ салтында күйеу жігіт пен қалыңдық қалай болса солай, бейберекет кездесе бермейді. Қайта белгілі тəртіп, жол-жосын бойынша, өскелең адамгершілік тұрғыда кездеседі. Қалыптасқан дағды бойынша, күйеу жігіттің əкесі құдалықты бітіріп, құда-құдағиларына есік-төр көрсетіп, «өлтірісін» берген соң, ұлын қайын жұртына жіберу қамына кірісіп, бұл ниетін қыздың ата-анасына білдіреді əрі қыз ата-анасының мақұлдауын алған соң, ұлының қасына сегіз қырлы, бір сырлы сал-сері жігіттердің бірнешеуін қо сып, «ілуге» деп бір бағалы сыйлық, «есік ашар» деп бірнеше мал айдатады. Одан сырт, түрлі жол-жосындар мен кəделерге арналған торғын-торқа, орамал, сақина, сырға-білезік сияқты заттарды беріп, ерекше салтанатпен ұлын қайын жұртына аттандырады. Ал, қолы қысқа жігіттер «орамал тон болмайды, жол болады» деп, қолда бар орамал, шаршыларымен бара береді. Күйеу жігіттің қалыңдығымен осылайша ашық кездесуге баруын «ұрын бару» деп атайды.
Неке қидыру
Неке қидыру – бас құрап үйленетін жігіт пен қыздың міндеттітүрде орындайтын ғұрпы.
Неке – бас қосып үйленетін жұбайлар үшін өте қасиетті ұғым əрі ерлі-зайыптылық жəне оған беріктік шарты. Неке қидыруға күміс білезік, күміс сақина жəне жебе салынған бір тостағанға құйылған тəтті суды молланың алдына жайылған ақ дастарқан үстіне қояды. Ер-əйел екі жағынан некеге куə болатын (үштен жоғары) адамдар үйді қоралай келіп отырады. Əр екіжақтың куəгерлері толық келіп болған соң, молла жүгініп отырып: «Бісміллəһи иррəхімəн иррəхим! Алланың əмірі, Пайғамбардың сүннеті, адал некеленген осы қыз бен жігіттің (ер мен əйел дің) некелері тұрақты, бастары бақытты, сау денелі, ұзын өмірлі, жақсы перзентті, ынтымақ-берекелі болуын, бір Алла, өзіңнен ғана тілейміз! Аллаһуакбар!» деп, неке дұғасын оқып, тостағандағы тəтті суға дем салып, күйеу жігіттен: – Пəленнің қызы түгенді өзіңізге өмірлік жар етуге ризамысыз? – деп сұрайды. Оған жігіт риза болса: – Ризамын! – деп жауап береді. Сол кезде жігіт жақтың куəлікке келген адамдары бір ауыздан: – Куə-куə, куəміз, Куəлікке жүреміз. Таңда Тəңір алдында, Мұнда қазы алдында, Ақ куəлік береміз! – деп іле жөнеледі.
Одан соң, молда қалыңдықтан: – Сіз пəленнің ұлы түгенге өмірлік жар болуға ризасыз ба? – деп сұрайды. Қыз риза болса:– Ризамын! – деп, өз ризашылығын береді. Сол кезде оның куəгерлеріде: – Куə-куə, куəміз, Куəлікке жүреміз, Таңда Тəңір алдында, Мұнда қазы алдында, Ақ куəлік береміз! – деп қызды қостай кетеді. Соңында, молла қыз бен жігіттің ризалығын алған соң, қолындағы неке суын алдымен жігітке беріп бір ұрттатады, онан соң, қызға б ріп бір ұрттатады. Бұл олардың ресми ерлі-зайыпты болғандығының белгісі есептеледі. Міне, бұл «неке қидыру» деп аталады.
Беташар
Беташар — жаңа түскен келінге алғаш рет ата-енесі мен оның туыс-туғандарын таныстырып, əдеп-иба жөнінде тəлім беріп, тəрбие жүргізетін, сондай-ақ, жас келінге тұңғыш рет ескерту жасап, жақсы-жаман істер жөнінде құлаққағыс ететін тəлім-тəрбиелік қуаты жоғары халықтық жыр. Қазақ халқы «келінді — бастан, баланы — жастан» деп, келін мен бала тəрбиесіне ерекше мəн береді. Сондықтан да əр отбасы келіні табалдырығын аттасымен оған ел-жұрт, үлкен-кішілерін түгел таныстырып, нелерді істеу, нелерді істемеу, қалай жүріп, қалай тұру, қандай адам болу туралы мұқият тəлім-тəрбие жүргізіп, қатаң талаптар қояды. Бұл тұңғыш рет беташар жырында айтылады.
Əдетте, жаңа түскен келіннің бетін алыстан шаршап келді деп, сол күні демалдырып, ертесі ел-жұрт, туыс-туғандары түгел жиналғанда ашады немесе той үстінде ашады. Кей жерде келін келісімен ата-ене табалдырығын аттатқан бойда бетін ашады. Алайда, жаңа түскен келін қашан бетін ашқанша, басына желек бүркеніп, шымылдық ішінде отырады. Бетін ашқан соң барып, орнынан тұрып шай құйып, жаңа ортаға араласып, ел-жұртпен таныса бастайды. Келіннің бетін ашатын кезде, оны екі абысыны екі қолтығынан демеп ата-енесінің үйіне апарып, босағада төрге қаратып ұстап тұра ды.
Беташар айтатын жігіт беташар кəдесін домбырасына байлап алып, домбырамен əнге қосып, келінге ата-енелері, қайнаға, қайын бикелерімен жақын туыс-туғандарын таныстырып, ата-ене, үлкен-кіші алдында əдепті, ибалы, еңбекшіл болу, өтірік-өсек айтпау, жамандық атаулыдан бойын аулақ ұстау туралы жыр жолдарын нөсерлетіп келіп, «пəлен атаңа» немесе «пəлен енеңе бір сəлем!» деген сайын келін иіліп сəлем жасап тұрады. Міне, осылайша, ауыл-аймақ, үлкен-кішіге тегіс сəлем жасатып, сон дай-ақ, ақыл-кеңес беріп, жақсылық-жамандықты түгел ескерте келіп, келіннің бетін бүркеп тұрған желекті ашып, келінді көпшілікке көрсетеді. Міне, бұл «беташар» деп аталады.
Енші беру
Қазақ салтында əрбір ата-ана үйленген ұлына «енші», қызына «жасау» беріп, іргесін бөліп отырады да, кенже ұлына енші бермей, қара шаңыраққа мұрагер етеді.
Қазақ халқы «енші» деп – ұлы үйленіп, бөлек отау болған кезде «мынау сенің еншің» деп ата дəулетінен бөліп беретін мал-дүниені айтады. Əдетте, ұлға берген «енші» мен қызға берген «жасау» қарайлас болады. Ата-ана ұлын бөлгенде басына үй тұрғызып беруден тыс, əл-ауқатына қарай «еншің» деп ен салып мал береді. Балалы-шағалы болса, «қолғанатың болады» деп, ұлдың іні-қарындастарының бірін қосып береді.
«Енші» алған ұлмен «жасау» алған қыздың енші мен жасауларын алған күннен бастап ата-анасының мал-дүниесіне қол сұғу құқығы болмайды. Енші алмай, қара шаңырақты басқан ұл (мейлі ол кенжесі, мейлі ортаншы, мейлі үлкені болсын) қалған ата дəулетіне ие болады да, ата-ананы бағып-қағу жауапкершілігін сол арқалайды. Ұлға «енші», қызға «жасау» беру ұрпақтарға жауапкершілік сезім ұялатады. Үйлі-баранды болған жас жұбайларға дербес тіршілік жолын іздеуге, адал еңбек, ащы тер төгіп, өз күштерімен бақыт-байлық жолын табуға, ерте бастан шаруаның қыр-сырына қанығып, өзгелерге иек сүйеп алудай жаман əдеттен арылтады.
Үйі, күйі бөлініп, құқық-мүддешегі айырылған күннен (енші алғанша) бастап, ата-анамен бауыр-туыстарының мал-мүлкіне қол салудың жолсыздық болатындығын шынайы ұғындырып, ата-анасы көз жұмып кеткен жағдайда ата дəулетіне таласып, туыстар арасында дауласып-жауласудың алдын алады. Қысқасы, ұрпақтарды бақыт, байлықты елден емес, төккен терден күтуге дағдыландырады. Бауыр-туыстар арасында береке-бірлікті нығайтып тату-тəтті өтулеріне, туыстық сүйіспеншілікті суытпауларына мүмкіндік жасайды.
Материал Айып Нүсіпоқасұлының «Тал бесіктен жер бесікке дейін» атты кітабына негізделіп дайындалды.
Еске салсақ, былтырдан бері Наурыз мерекесі елімізде «Наурызнама» дейтін атаумен он күн қатарынан тойлана бастады.
17 наурыз - Мәдениет және ұлттық салт-дәстүр күні.
