Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрі: Сәби өмірге келгеннен ат жалын тартып мінгенге дейін
АСТАНА. KAZINFORM – Қазақ халқы дүниеге бір перзент келсе, тек сол перзент келген отбасы ғана емес, бүкіл ауыл, ел-жұрт, туыс-туған түгел мəре-сəре қуанып, шашу апарып, «бауы берік болсын» айтуды кісілік парызы санайды.
Кіндік кесу
Қазақ халқы баланың кіндігін өнегелі, үлгі-тағылымды кісілер мен қулық-сұмдықтан пəк жас балаларға: «Үлгі-тағылымды болсын, адал, арлы болсын» деген ниетпен кестіреді де, кескен жерін мықтап байлап, кіндік түбіне қойдың құйрық майын жағып, таза дəкемен кіндікті ақырын бастырып орап таңып тастайды. Қойдың құйрық майы баланы түрлі жел-құздан сақтап, кіндікті ораған дəкені кіндікке жабыстырмайды. Ал, кіндікті сыртынан бастырып таңып қойса, бала жылағанда кіндігі сыртына шықпай тез түсіп, тез жазылады.
Шілдехана күзету
Шілдехана – жаңа туған бала мен жаңа босанған ананың құрметіне жасалатын ойын-сауық. Шілдехана күзетуге, негізінен, босанған ананың жақын маңдағы туыс-туғандары мен көрші-қолаңдарының жігіт-желең, қыз-қырқындары, сондай-ақ, өнер сүйер үлкен-кіші ауыл адамдары келеді. Онда əр күні кеште ел орынға отырып, малды қора-лап, ас-су ішіп, ат-көліктерді отқа қойған соң, босанған ананың үйіне жиналып əн салып, күй тартып, өзара айтысып, жаңа босанған ана мен нəрестені əсем əнмен əлдилеп, тəтті күймен тербетеді.
Шілдехана əдетте бір апта, тіпті 40 күнге дейін шам өшірмей жалғастырылады. Шілдехана күзетудің өзіндік ғылыми мəні бар.
Жас босанған анамен нəрестенің шошынып, түрлі жүйке ауруларына шалдығуының алдын алады.
Жаңа туған нəрестенің тұншығып қалуының немесе зиянды жəндіктердің шағып зақымдап кетуінің алдын алады.
Жас босанған анамен нəресте əн-күй, өлең-жыр тыңдап, тез сергиді. Бала болашақта ізгі ниетті, өнер сүйгіш, ақкөңіл, ашық-жарқын болады.
Балаға ат қою
Жаңа туған балаға ат қою – өмірлік мəн-маңызы бар, аса игілікті іс саналатындықтан, қазақ халқы балаға ат қоюға ерекше көңіл бөліп, өмір есігін ашқан əрбір перзенттің атын жалпақ жұрт сыйлап-қадірлейтін білікті, қадірлі кісілерге қойдыруға тырысады. Əдетте баланың атын ел-жұрт көп жиналған шілдехана үстінде қояды. Онда атын қоятын баланы: «мына балаға ат қойып беріңіз» деп көп ортасында отырған білікті кісілердің біріне ұстатқанда, əжейлер оған «бай-бақытты болсын» деп шашу шашады. Баланы қолына алған кісі оның құлағына: «Сенің атың – ... !» – деп үш рет дауыстайды да, баланың бетін ашып, көпшілікке көрсетеді. Сыртта азан шақырылады. Міне, бұл «ат қою» деп аталады. Тіліміздегі «азан шақырып қойған аты» деген сөз тіркесі содан қалған. Балаға азан шақырып ат қойған соң, үлкен кісілер ақ баталарын беріп бет сипайды.
Қалжа беру
Қалжа – босанған анаға арнаулы мал сойып беретін ет пен сорпа.
Əйелдерді құрметтеп, қадірлейтін халқымыз аналар жүкті болғаннан бастап ерекше күтімдеп, оған «қалжа» деп күні ілгері еркек қой əзірлеп қояды. Жаңа босанған анаға «қалжа» берудің зор маңызы бар, яғни қалжаға сойған малдың бауыздау қанын сəл ағызып, қалған қанын таза ыдысқа құйып алып, оны шарбы маймен араластырып қуырып, жаңа босанған анаға, дəрі ретінде береді. Піскен мойынды бөлмей мұжып, «баланың мойны тез бекісін» деп биік бір жерге ілдіріп қояды. Асықты жілікті де мұжып, сорпаға қандырады. Міне, бұл «қалжа жеу» деп аталады.
Қалжа жеген əйелдер белін тез бекітіп, қол-аяғын бауырына алады. Түрлі ауру-сырқауларға қарсылық қуаты артады. Омырау сүті молайып, нəресте тез ширайды. Омырау сүтіне қанған бала есейгенде мықты болады. Сондықтан үлкен кісілер əлжуаз жігіттерді көргенде: «Əй, сен туғанда шешең қалжа жемеп пе еді?» – деп кейістік білдіреді.
Бесікке салу
Әдетте баланы бесікке кіндігі түскен соң салады. Баланы бесікке салуға (бөлеуге) ерекше мəн беріледі. Баланы бесікке саларда «тышты ма» ырымы жасалады. Онда баланы бесікке салуға жиналған əйелдердің біреуі: «тышты ма?» деп дауыстағанда, бесікті айнала отырған əйелдер: «тышты, тышты» десіп, бесіктің түбек салар тесігінің астына тосылған қолдарға, бауырсақ, құрт, ірімшік, қант, кəмпит тастайды. Оны алған балалар таласа-тармаса жейді. Баланы алғаш бесікке балалы-шағалы, инабатты кісілердің бірі салады.
Баланы бесікке бөлеудің өзіндік ғылыми мəні бар. Əдетте, бесікке бөленген бала түзу, сымбатты болып өсіп, дəретіне былғанбай таза болады. Зиянды жəндіктердің шағуынан қорғайды. Көшкенде ат үстінде алып жүруге өте қолайлы болады. Ал, «тышты ма» айту – жаңа дүниеге келген сəбиге құт дарысын, несібелі болсын, артынан байлық саулап жүрсін деген ниетпен істеледі.
Қырқынан шығару
Нəресте үшін қауіпті деп саналатын 40 күн өткен соң, ата-ананың көңілі орнына түсіп, баланы қырқынан шығару қамына кіріседі. «Асықсаң жақсылыққа асық» деп ұл баланы 37-39 күн, қыз баланы 40-42 күннен қалдырмай қырқынан шығарады.
Баланы қырқынан шығарарда шомылдыратын ыдыстың түбіне күміс жүзік, күміс білезік сияқты заттар салып, 40 қасық таза су құйып қояды. Баланы қырқынан шығарудың да өзіндік ғылыми мəні бар. Суға күмісті бала адал, ақ, пəк болсын деп салады. 40 қасық суды ырыздығы судай мол болсын деп құяды.
Баланы қырқынан шығарған əйелдер білезік, жүзіктерді бөлісіп алады.
Баланы шомылдырып болған соң, қарын шашы мен тырнағын инабатты, сыйлы ақсақалдардың біріне алдырып, ол кісіге шапан кигізеді.
Баланы шомылдырар алдында шешіп алған «итжейдеге» қант, кəмпит, бауырсақ түйіп, бір баланың мойнына тағып қоя береді. Ауыл балалары оны қуып жүріп ұстап, қант-кəмпитін жеп, жейдені əкеліп береді.
Тұсау кесу
Баланың «бауырынан табақ жүгірту» ырымынан кейін, арада біраз уақыт өткен соң бала қаз тұрып, жүруге бейімделеді. Міне, осы кезде сəбидің ата-анасы «тұсаукесер» салтын өткізеді. Онда баланың аяғын ала жіп, майлы ішек жəне шөп тектес заттар-мен (орап) тұсап, білімді, өнегелі немесе ұзақ сапарларда көп болған жəне жүйрік, аяғы жылдам адамдардың біріне:– Жүйрік бол, шауып кет! Қадамың сəтті, бақытың тəтті болсын, бісміллə! – деп тұсауды кестіріп жібереді. Тұсауы кесілген баланы ата-анасы немесе жақын туыстарынан екі адам екі қолтығынан демеп ұстап:
– Қаз-қаз балам, қаз, балам,
Қадам бассаң, мəз болам.
Қаз-қаз болып, тез басып,
Қадамыңды жаз, балам!
Тұсауыңды кестік біз,
Күрмеуіңді шештік біз.
Қадамыңа қазбасқан,
Құтты болсын дестік біз.
Қаз-қазбалам, жүреғой,
Балтырыңды түреғой.
Тай-құлын боп шабағой,
Шауып бəйге алағой!
Жүгір, жылдам, құлыным!
Желбіреп бір тұлымың.
Елгезек бол, ерінбе,
Ілгерібас, шегінбе!
Ала жіпті алайық,
Ақ əжеңе барайық .
Ержетті деп айтайық,
Шашуын жеп қайтайық, – деп жетелеп ары-бері жүргізіп мəре-сəре болады.
Тұсау кесудің де өзіндік үлгі-өнегесі жəне ғылыми мəні бар. Тұсауы кесілген сəбиді сол күннен бастап үлкен-кіші бірінен соң бірі жетелеп, ұдайы машықтандырып отыратындықтан, бала тез аяқтанады. Ал ала жіп орап кесу – балам адал болсын, арлы болсын дегені. Қазақ салтында ала жіпті аттамайды.
Сүндет той
Сүндет той, əдетте ер балаларға 5 не 7 жас аралығында жасалады. Онда, сүндет тойын жасайтын баланы арнаулы бір атқа мінгізіп, үстіне оқалы шапан, басына қалпақ, тақия, иығына үкі тағып, беліне бір шаршы ақ кездеме байлап, атына екі басы шашуға толған қоржын салдырып, бір ересек адам оны туыс-туған, дос-жаран, ел-жұртын аралатып жүріп тойға шақырады.
Бала əр ауылға барғанда, оны ауыл адамдары шашу шашып қарсы алады жəне оның беліндегі ақ кездеме белдігіне кəде байлап, қоржынындағы шашудан қалағанынша алып, орнына тағы шашу салып қояды. Ал жақын туыс-туғандары мен нағашылары «азамат болды» деп қуанысып, тай, құнан, ат, қой-қозы атап, шапан кидіріп қайтарады.
Атқа мінгізу
Баланы тұңғыш атқа мінгізу – қазақ тəлім-тəрбиесіндегі мəн-мағынасы терең, тəрбиелік қуаты күшті салттарының бірі. Баланы атқа мінгізуден бұрын əр отбасы алдын ала балаларына ашамай, кішкене ер-тұрман əзірлетіп, мінетін тай-құнандарын жуасытып, баласы өз тізгінін өзі алып жүретіндей болғанда, сəтті бір күні ел-жұрт, бауыр-туыстарын шақырып, «ашамай тойын» жасап атқа мінгізеді. Мұнда көпті көріп, көп жортқан қариялардың бірі баланы: «Әуіп, бісміллə!» деп қос қолмен көтеріп атқа мінгізіп: – Міне, бүгін азамат боп атқа қондың, өмір жолың ашық болсын, дұшпаның қашық болсын! Шу, жануар! – деп бала мінген атты жүргізіп жібереді. Баланың атының басын ұстап тұрған ересек екі адам:
– Тартып міндің ат жалын,
Сəтті болсын шапқаның.
Тəтті болсын татқаның,
Дүбірлетіп далаңды,
Бақ-дəулеттің тап бəрін! – деп екі жағынан демеп атты жетелей жөнеледі.
Бұл баланың алғаш рет ат жалын тартып мінуі, өмірге бір азамат ретінде тұңғыш қадам басуы болып есептеледі. Бала алғаш атқа мінгенде жығылмау керек. Қазақ халқы: «алғаш ат жалын тартып мінгеннен бастап...» деп тұңғыш атқа мінген күнді өмір сапарына балайды. Ертеде қазақ халқы ат – адамның қанаты, серігі деп біліп, атты қуса жететін, қашса құтылатын басты көлігіне балаған. Баланы атқа мінгізу арқылы оларда «азамат болдым, ел қажетіне жарайтын шағым таяды» дейтін жауапкерлік сезімін тудырып, ерлікке, ептілікке баулиды.
Материал Айып Нүсіпоқасұлының «Тал бесіктен жер бесікке дейін» атты кітабына негізделіп дайындалды.
Еске салсақ, былтырдан бері Наурыз мерекесі елімізде «Наурызнама» дейтін атаумен он күн қатарынан тойлана бастады.
17 наурыз - Мәдениет және ұлттық салт-дәстүр күні.
