Каспий итбалығы соңғы бір ғасырда 90 пайызға кеміген - эколог
АҚТАУ. KAZINFORM – Итбалық жойылудың сәл-ақ алдында тұр. Осылай деп дабыл қаққан табиғат жанашыры, «Эко-Лидер» волонтерлік клубының жетекшісі Бақытгүл Жақсылықова теңіз сүтқоректілерін сақтап қалудың жолдарын ұсынды.
Тәуелсіз экологтың айтуынша, итбалықтар соңғы 100 жылда 90 пайызға азайған. XX ғасырдың басында олардың саны — 1,2 млн болса, қазір 75 000 — 270 000 аралығында.
Каспий итбалықтарының қырылу жағдайлары 2000 жылдан бастап жиіледі. Әр жылда жүздеген, тіпті мыңдаған теңіз сүтқоректісі қырылып жатыр.
Оған қатысты әртүрлі себептер айтылып келеді. Осыған дейін ит обасы, пастереллез, созылмалы токсикоз сияқты түрлі аурулар себеп ретінде аталды.
Ал соңғы 2024 жылғы итбалықтардың қырылуын Алматыдағы микробиология және вирусология ғылыми-өндірістік орталығының мамандары әлі толық зерттелмеген нейровирустық инфекциядан деп мәлімдеді.
— Осының бәрі — итбалық мекендейтін теңіз ортасының бұзылуынан. Одан жануарлардың иммунитеті әлсірейді. Оған теңізден мұнай өндіру, оны тасымалдау кезіндегі судың ластану және сейсмобарлау жұмысының әсері болуы ықтимал. Қазір Каспий итбалығының популяциясы туралы нақты ақпарат жоқ. Саны шамамен 75 мың мен 270 мыңның аралығында, — дейді «Эко-Лидер» волонтерлік клубының жетекшісі Бақытгүл Жақсылықова.
Экологтың айтуынша, Каспий итбалығы қоректік тізбектің жоғарғы буынының өкілі саналады.
Теңіздің ластануы итбалықтың физикалық жағдайына әсер етіп, оны Каспийдің экологиялық ахуалының тірі индикаторына айналдырып отыр.
— Каспий итбалығы — Каспий теңізінің эндемигі, яғни әлем бойынша басқа еш жерде кездеспейді, сондықтан оны сақтап қалу өзекті болып тұр. Каспий итбалығы — теңіз жағдайының индикаторы. Ондаған жылдар бойы мұнай барлау, өнеркәсіптік ластану теңіздің экожүйесіне зиянын тигізіп келеді. 2022 жылы қараша айында итбалықтар қырылғанда оның себебі — иммунитеттің әлсіреуінен туындайтын вирусты инфекциялардың өршуінен пайда болған пневмония деп айтылды. Ал, иммунитеттің төмендеуінің бір себебі — жануарлардың тіршілік ету ортасының ластануы, — дейді маман.
Табиғат жанашыры, ECOJER қауымдастығы аймақтық экология кеңесінің мүшесі әрі Назарбаев Зияткерлік мектебінің химия-биология пәні мұғалімі Бақытгүл Жақсылықова итбалықты сақтаудың 10 бағытын айқындап берді.
— Біріншіден, итбалық өлекселерін ғана емес, тірі итбалықтарды да жүйелі түрде тұрақты зерттеу керек. Екіншіден ірі компаниялар мен ғылыми ұйымдардың теңізде жүргізген мониторинг жұмыстарына жергілікті тәуелсіз сарапшыларды тарту қажет. Үшіншіден браконьерлерден өндіріліп алынатын залалды өтеу сомасының 30 пайызын сол браконьерді ұстаушыларға бөлуді қарастырған жөн. Төртіншіден Кәсіпкерлік кодексінің 154-бабы бірінші тармағының бесінші тармақшасына өзгеріс енгізуді ұсынамын. «Мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарды қадағалау және бақылау субъектілеріне бақылау жүргізу кезінде меморгандар мен ведомстволық бағынысты ұйымдардың мамандарын, консультанттары мен сарапшыларын тартуға құқылы» деген жерге «тәуелсіз сарапшыларды да» деген сөзді қосқан дұрыс. Бесіншіден жағалаудағы ауылдардың халқы арасында социологиялық зерттеу (сауалнамалар, фокус-топтық сұхбаттар, тереңдетілген сұхбаттар) жүргізу және Каспий теңізінің биоресурстарына ұқыпты қарау бойынша аға буын балықшылардың тәжірибесін зерделеп қабылдайық. Сонымен қатар итбалық өлексесі табылған жағдайда іс-қимыл алгоритмі туралы жадынама әзірлеп, Қазақстаннның теңіз астанасының жергілікті тұрғындары мен қонақтары арасында тарату, қала жағалауына ілу, бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілер арқылы жариялау қажет, — дейді эколог.
Бақытгүл Жақсылықова сондай-ақ Каспий маңы мемлекеттеріндегі Тегеран және Орхус конвенциясы талаптарының сақталуын қоғамдық бақылауға алу туралы хаттаманы қабылдай отырып, Тегеран конвенциясының кезектен тыс кеңесін ұйымдастыруға Қазақстан тарапынан бастама білдіруді дұрыс деп санайды.
Сонымен бірге экология-биология бағытындағы мамандық иелеріне (теңіз маммологы, ихтиолог, орнитолог, ветеринар) бейіндік бағдар беру, талапкерлер үшін грант қарастыру қажет.
— Ал осы аталған ұсыныстарды жүзеге асыру мақсатында арнайы жұмыс тобын құрмаса тағы болмайды, — дейді ол.
Тәуелсіз эколог осы ұсыныстар итбалықты сақтап қалуға, Каспий теңізі экожүйесінің қалпына келуіне ықпал ететініне сенімді. Ол осы ұсыныстарын Маңғыстау облысының әкіміне ұсынған.
Бұған дейін Маңғыстауда Құлалы аралында итбалық өлекселері әлі толық жиналмағанын жазған болатынбыз.
Ғалымдар Каспий итбалықтарының вирустан қырылғанын мәлімдеді.
Тәуелсіз эколог Әділбек Қозыбақтың айтуынша, итбалықтардың қырылуына қатысты қылмыстық іс қозғау керек.
