Қазақстандағы ең лас қалалардың антирейтингі
АСТАНА. KAZINFORM – Қазақстан қалаларындағы ауа сапасы барған сайын нашарлап, өзекті мәселеге айналған. Жағдай әсіресе қай жерде қиын, экология неге нашарлайды және онымен қалай күресуге болады?
Таза ауа - денсаулық кепілі
Атмосфералық ауаның ластануы - Қазақстандағы, әсіресе ірі өнеркәсіптік қалалардағы басты экологиялық мәселелердің бірі. Терең тыныстап дем алу кей қалаларда арманға айналған. ҚР Экология министрлігі мен Қазгидрометтің жаңа деректері де көңіл көншітпейді: қалалардың кейбірі ауасының ластығы бойынша бір орында тапжылмай тұр, енді бірі өте жылдам солардың қатарына қосылып жатыр. Осыған дейін антирейтингтің басында тұрған Өскемен мен Теміртау біріншілікті бүгінде Астанаға берген.
Қазгидрометтің ақпаратына сәйкес, соңғы бес жылда ауаның ластануының тұрақты жоғары деңгейі Қарағанды, Алматы, Ақтөбе, Теміртау, Өскемен және Астанада тіркелген. Ауа сапасының нашарлауына өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындылары, жылу электр орталықтарының жұмысы, ескірген тазарту қондырғылары және автомобиль себеп. Осыған байланысты, мысалы, елордада ауа PM-2,5 және PM-10 бөлшектерімен, көміртегі оксидімен және азот диоксидімен уланған. Қарағанды, Теміртау және Өскеменде оларға күкірт диоксиді, аммиак, күкіртсутек, фенол және басқа да зиянды қосылыстар қосылады.
2025 жылдың ақпаны бұған дейінгі антирейтингті тағы бір мәрте растады. Ластану деңгейі «өте жоғары» қалалардың тізіміне Алматы, Атырау, Қарағанды, Теміртау, Талғар және Сәтбаев кірді. «Ластанудың жоғары деңгейі» санатына Астана, Өскемен, Түркістан, Жітіқара, Құлсары, Жаркент және Кеңқияқ кенті енді. Ал «ластану деңгейі жоғары» елді мекендердің ішінде Ақтау, Ақтөбе, Семей, Петропавл, Шымкент және тағы 16 қала болды.
Неліктен астаналықтар тұншығып жатыр ?
Антирейтингке елорданың кіруі таңқаларлық жағдай. Астана өнеркәсіп орталығы болмаса да, ауасының сапасы жағынан ірі индустриалды қалаларға сәйкес. Бұған дейін Астана газдалған мегаполистердің жолын қайталамайтындай көрінді, өйткені, қалада үнемі жел соғады, әрі ірі зауыттар мен металлургиялық алыптар жоқ. Бірақ іс жүзінде бәрі басқаша болып шықты: тығыз құрылыс, автокөлік санының қарқынды өсуі және жеке сектордың көмірді пайдалануы ауаға әсер етпей қоймады.
Өнеркәсіп те бұған өз үлесін қосып жатыр. Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану басқармасының деректеріне сәйкес, қалада жылына 138,7 мың тонна ластаушы заттар шығаратын 2 813 кәсіпорын жұмыс істейді. Машиналардың саны қазірдің өзінде 347 мыңға жетті, ал пешпен жылытылатын жеке үйлер – 33 585, оның 80% көмірді пайдаланады. Желсіз тынық күні шығарындылардан қала түтінге оранады.
Қазгидрометтің мәліметінше, ақпан айында елордадағы ауа ресми түрде жоғары ластанған деп танылған.
- Күкіртсутек бойынша шекті рұқсат етілген концентрациядан (ШРК) асып кетудің 285 жағдайы тіркелді, РМ-2,5 ұсақ бөлшектер бойынша - 135, озон бойынша - 112, РМ-10 бөлшектері бойынша – 10 және көміртегі оксиді бойынша 9 жағдай анықталды. Кей күндері ластаушы заттардың концентрациясы нормадан бірнеше есе асып түсті: озон ШРК -5,8, күкіртсутек ШРК - 4,3, РМ - 2,5 ШРК - 3,6, көміртегі оксиді ШРК - 1,5 есе, - деп атап өтті ведомствода.
Экология министрлігі газдандыру арқылы жағдайды жақсартуға болатындығын растап отыр.
- Елорданың негізгі нысандары - ЖЭО-1, ЖЭО-2 және ЖЭО-3 қазір газбен жұмыс істейді, бұл олардың шығарындыларын 2021 жылғы 55,4 мың тоннадан 2023 жылы 39,2 мың тоннаға дейін төмендетуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, әлеуметтік нысандарды жылумен қамтамасыз ететін 20-дан астам автономды қазандықтар газға қосылған. Алайда, жеке секторда әлі де көмір қолданылады. Бұл суық мезгілде ауаға қатты әсер етеді. Біз отын сапасына бақылауды күшейтіп, сонымен қатар экологиялық көлікті дамытып жатырмыз: қазір қалада мыңнан астам электр көлігі бар, - деді экология министрлігінде.
Бірақ, жеке үйлер газға көшіп, жолдардағы кептелістер азаймайынша, таза ауа мәселесі Астана үшін өзекті болып қала береді.
Алматы – түтінге оранған қала
Алматыда ауаның ластану деңгейі шарықтау шегіне жетті. Мәжіліс депутаты Сергей Пономарев жағдайды экологиялық апат деп бағалады. Бұл сандармен дәлелденген: ластану деңгейі рұқсат етілген нормалардан 4,8 есе асады. Қазақстанның оңтүстік астанасы қазірдің өзінде әлемдегі ең ластанған қалалардың қатарында тұр. Осы жылдың 9 ақпанында Алматы IQair нұсқасы бойынша ауаның ластануының әлемдік антирейтингінде бірінші орынға шықты. Ауа сапасының индексі (AQI) 208-ге жетті, бұл «өте зиянды» санатқа сәйкес келеді және адам денсаулығына тікелей қауіп төндіреді.
Зиянды шығарындылардың негізгі көзі - автокөлік. Премьер-министр Олжас Бектеновтің айтуынша, қаланы барлық ластаушы заттардың 60% машиналарға тиесілі.
- Алматы атмосферасына жылына 189 012 тонна шығарынды шығады, оның 112 735 тоннасы автокөліктің үлесінде, - деді Үкімет басшысы.
Бүгінгі таңда қалада 643 470 автокөлік тіркелген және олардың саны жыл сайын шамамен 42 мыңға артып отыр. Ауаның табиғи қозғалысына кедергі келтіретін тығыз құрылыс пен автокөліктің көптігі Алматыны еліміздің ең ластанған орындарының біріне айналдырды.
Билік шаралар қабылдап жатыр: дизельді автобустарды сатып алуға тыйым салды, қалаға 115 электробус пен 770 газ автобусын сатып алды, ЖЭО-2-ні жаңғыртуды және жеке секторды газдандыруды бастады. Биыл қалаға қосымша 200 электробус пен 600 газбен жүретін автобус әкелінбек, бұл экологиялық қоғамдық көліктің үлесін 70% дейін арттыруға мүмкіндік береді. Алайда, жағдайды дұрыстау үшін кешенді шешім қажет. Экология министрлігі ауаның ластануына тек көлік қана себеп емес екенін мойындайды:
- Негізгі фактор - бензин-дизельмен жүретін ескі автомобильдердің көптігі, жылу-энергетикалық кешендердің жұмысы, бірқатар тұрғын аудандарға газдың жетпеуі, өнеркәсіптік кәсіпорындардың жұмысы және тығыз құрылыс. Жағдайды өзгерту үшін ЖЭО-2 жаңғыртылып, оның аумағында 2026 жылы пайдалануға берілетін жаңа газ станциясы салынып жатыр. Жоба құны - 324,1 млрд теңге. Сондай-ақ, жеке секторды газдандыру жұмыстары басталды. Бұл 2030 жылға қарай шығарындыларды 30%, яғни 89 мың тоннаға дейін төмендетуге мүмкіндік береді, - деп жауап берді ведомстводан.
Қазгидрометтің мәліметінше, ақпан айында Алматыдағы ауа өте жоғары ластанған деп танылды.
* Азот диоксиді – ШРК-дан асып кетудің 2 355 жағдайы,
* PM-2,5 ұсақ бөлшектері - 417 жағдай,
* Көміртегі оксиді - 266 жағдай,
* Азот оксиді - 180 жағдай,
* PM-10 бөлшектері - 168 жағдай,
* Озон - 1 жағдай.
Ақпан айында ластаушы заттардың максималды концентрациясы: PM-2,5 – ШРК 4,7 есе, көміртегі оксиді – ШРК 3,2 есе, азот диоксиді – ШРК 4 есе, озон – ШРК 3,4 есе асып түсті.
Яғни ауа қауіпті күйінде қалып отыр және түбегейлі шешім қолданбайынша жағдай өзгермейді.
Түтінге тұншыққан Өскемен
Өскеменнің экологиялық ахуалы бүкіл Қазақстанға жақсы таныс. Қыста қаланы ірі өндірістер, нысандар мен жеке үйлер жаққан көмір түтіні ластайды. Жазда қала көліктен шыққан көк түтінге оранып тұрады. Бұл жағдайға табиғи факторлар да қатты әсер етеді. Қала таулармен қоршалған табиғи бассейнде орналасқан, салдарынан тынық күні түтін шаһарды басып қалады.
- Қала шұңқырда тұр. Желсіз күні түтін тарай алмайды. Соған қарамастан Өскемен Қазақстанның ең ластанған қалаларының «бестігінен» шыға алды. Мәселен, Павлодарда шығарындылар көлемі жылына 170 мың тоннаға жетеді, ал бізде — 52 мың. Бірақ бізден айырмашылығы, ол ашық жерде тұр, ал біз таулармен қоршалғанбыз. Сондықтан біз үшін желсіз тынық күн өліммен тең, - дейді ШҚО экология мәселелері бойынша комитет төрағасы Геннадий Корешков.
Қалада ауаның ластану жағдайы өткір мәселе.
Қазгидрометтің мәліметінше, 2025 жылдың ақпан айында Өскеменде қолайсыз метеожағдай 19 күн бойы тұрып, рекорд орнады. Бұл қараша айындағы 2 аптаға созылған түтінді күндерді де артқа қалдырды.
Бірақ сол кезде осы мәселеге назар аударылды. Дәрігерлер зардап шеккендерге «тамақтың химиялық күйігі» диагнозын да қойды. Ал оқушылар алғаш рет экологияға байланысты қашықтан оқуға ауыстырылды.
Ақпан айында көміртегі оксидінің ШРК асудың 507 жағдайы, күкіртсутек – 376 жағдайы және күкірт диоксидінің ШРК асуының 165 жағдайы тіркелді.
- Мұның бәрі біздің өкпемізге барады. Ауадағы барлық шығарындылардың қосылуы нәтижесінде қандай улы заттар пайда болатыны бізге әлі белгісіз. Ол үшін қосымша зерттеулер қажет. Десек те біз улы заттармен дем алып жатқанымыз анық, - дейді Экологиялық қауіпсіздік орталығының директоры Дәулет Асанов.
Ауасын негізгі ластаушы автокөлік болып есептелетін Алматыдан айырмашылығы, Өскеменде улы түтін шығаратын бірнеше нысан бар. Бұл кәсіпорындар, автомобильдер және жеке сектор – облыс орталығындағы 28 мыңнан астам үй көмірмен жылытылады. Бірақ тұрғындар өндірісті кінәлауға бейім. Өскеменде барлығы 58 өнеркәсіптік нысан бар. Қазір тіпті желсіз күндерде де кенеттен тексеру мүмкін емес, жаңа Экологиялық кодекске сәйкес алдын ала келісу қажет.
- Экология департаменті мен бірқатар кәсіпорын шығарындыларды азайту және заманауи сүзгілерді орнату туралы меморандумға қол қойды. Көптеген кәсіпорындар бұл талаптарды орындағанымен, оны елемейтіндер де бар. Қолайсыз метеожағдайлар кезінде инспекторларды өз аумақтарына кіргізбейді. Яғни олардың жасыратын нәрсесі бар, - дейді облыс әкімдігінің өкілдері.
Сондықтан өңірде бақылау күшейтіледі. «Қазмырыш», ҮМЗ, Өскемен ЖЭО және басқа да ірі кәсіпорындарда шығарындылар мониторингінің автоматтандырылған жүйелері енгізіліп жатыр. Олардың есебінен жоспарлы табиғатты қорғау іс-шаралары өткізіледі. Осы кешенді шаралардың нәтижесінде Өскеменде шығарындылар санын 55 мыңнан 49,6 мың тоннаға дейін төмендету жоспарланған.
Сонымен қатар, биыл қалада 25 жаңа ауа мониторингі бекетін орнату туралы шешім қабылданды. Себебі қолданыстағы қазіргі жүйе күмән тудырады. Тәуелсіз экологтар деректер бүкіл жағдайды нақты көрсетпеуі мүмкін деп бірнеше рет айтқан.
- Мәселе тек арзан датчиктерде ғана емес, өлшеу тәсілінде де олқылық бар. Экологтар орташа тәуліктік емес, бір реттік өлшемдер туралы мәліметтерді ұсынады. Күкірт диоксиді бойынша бір реттік ШРК – 0,5 мг/м3, ал орташа тәуліктік – 0,05. Яғни, ресми түрде 1,8 есе асып кету тіркелген, ал іс жүзінде орташа тәуліктік нормадан 18 есе асып кетуді білдіруі мүмкін, - дейді экологтар.
Биыл өңірде экология саласына барлығы 4 млрд теңге бөлінеді. Ауаның сапасына қатысты мәселелерді шешу үшін Өскеменде «Өскемен Тынысы» атты экологиялық бюро да құрылды.
Бірақ жағдай әлі де күрделі: кәсіпорындар шығарындыларды азайтуға құлықсыз, тұрғындар үйлерін көмірмен жылытып жатыр, ал тынық ауа райы мәселені ушықтыра түскен.
Қарағандыоблысы: антирейтингкөшбасшысы
Қарағанды облысы Қазақстандағы ауаның ластану деңгейі бойынша антирекордтың басында сенімді тұр. Еліміздің ең лас қалаларының тізімінде өңірдің үш бірдей қаласы – Қарағанды, Теміртау және Сәтбаев бар. Сонымен қатар, бұл рейтинг басында Қарағанды тұр.
2025 жылғы ақпанда мұнда зиянды заттардың шекті рұқсат етілген концентрациясының (ШРК) экстремалды асуы тіркелді. Қазгидромет деректеріне сәйкес, облыс орталығындағы атмосфералық ауаның ластану деңгейі «өте жоғары» деп бағаланды – ластану индексінің (СИ) көрсеткіші 24,4 құрады, бұл аса қауіпті мән. Өткен айдың сегіз күнінде РМ-2,5 тоқтатылған бөлшектерінің концентрация деңгейі рұқсат етілген нормадан бірнеше есе асып, ШРК 24,4-ке дейін жетті. Бір айда ауаның өте жоғары және жоғары ластануының 53 жағдайы тіркелді.
Өңірдің өнеркәсіптік алыптары – «Қазақмыс», «Qarmet Теміртау», «Tau-Ken Temir» және басқалары – жыл сайын атмосфераға жүздеген мың тонна зиянды заттар шығарады. 2024 жылы өңірдегі шығарындылардың жалпы көлемі 585 мың тоннаға жетті. Ірі металлургиялық өндірістер шоғырланған Теміртауда экологтар күкіртсутек, көміртегі оксиді және тоқтатылған бөлшектер бойынша асып кетуді тіркеді. Сәтбаевта да жағдай мәз емес: мұнда азот диоксидінің деңгейі ақпан айында нормадан 23 есе, ал күкіртсутек 6,5 есе асып түсті. Қарағанды мен жеке сектор да ауаның ластануына үлес қосып жатыр.
- Қарағандыдағы жеке сектор қаланың барлық үйлерінің 90% құрайды. Сондықтан газдандыру өте маңызды: әзірге желілер 9 589 үйге тартылды, бірақ іс жүзінде тек 4 718 қосылды, бұл - 49,2%. Жұмыстар жалғасады, 2025 жылы Қарағанды мен Теміртауда бірқатары іске қосылады. Сондай-ақ, 2023 жылы Қарағандыда Еуро-5 стандартындағы 146 автобус, 2024 жылы тағы 140 автобус сатып алынды, – деді облыстың экология департаментінде.
Желсіз ауа райында ауадағы зиянды заттар мөлшері артады. 2025 жылдың ақпан айында Қарағандыда 12 күн қолайсыз метеожағдай тіркелді.
- Таңертең далаға шыққанда, ауада күйіктің иісі тұрады. Жел түтінді айдап әкетпейді, ұшқан ұсақ күл ғимараттарға, терезелерге, машиналарға қонады. Тыныс алу қиын, балаларда аллергия жиі кездеседі, - деп шағымданды Қарағанды тұрғындары.
Экологтар мен қоғам өкілдері бақылауды күшейтуді, өндірістерді жаңғыртуды талап етеді. Кейбіреулер тіпті тұрғындарға газды қосу қызметін субсидиялауды ұсынды.
- Қарағандыда аптасына бір рет толтырылып, ұзақ мерзімді жағылатын пештер өте танымал. Олар ақшаны үнемдейді, бірақ шығарындылары жоғары. Көмірдің сапасын ешкім бақыламайды. Кей сатушылар қосымша пайда табу үшін оған күл, қалдықтар қосып, ауаны одан әрі ластайды. Біз мемлекетке газға қосылуды субсидиялауды ұсынамыз, нәтижесінде тұрғындар бір-екі жылда газға ауысып алар еді. Қосылу құны миллион теңгеге жуық, мұндайда халық еш қиындықсыз көмірден тез бас тартады, - дейді Қарағанды облыстық экологиялық музейінің даму жөніндегі директоры Дмитрий Калмыков.
Шешімдер баяу қабылданып жатыр. Десек те, экологияны жақсартуға шаралар қолданылған.
- Ірі кәсіпорындар кестеге сәйкес жөндеу жұмыстарын жүргізеді. 2024 жылы Qarmet комбинаты 181 мың тонна шығарынды шығарды. Алайда, екі жылдан бері Теміртауда тұрғындар «қара қарға» шағымданған емес. Ол жоқ. Цехтарда жөндеу мен жабдықтарды жаңғырту жұмыстары аяқталғаннан кейін кәсіпорын шығарындыларды 30 мың тоннаға азайтуды жоспарлап отыр. Сол сияқты Балқаштағы мыс балқыту зауытында да 2028 жылға дейін күкірт шығарындыларын 50% төмендету жоспарланған, - деді өңірдің Экология департаментінде.
Бірақ қазіргі уақытта, Қазгидрометтің мәліметінше, Қарағанды облысындағы ауа қауіпті деңгейде қалып отыр. Яғни Қарағанды әлі де Қазақстанның ең лас қаласы болып саналады.
Көктеммен бірге Атырауға жағымсыз иіс келді
Республика аумағында барлығы 259 мыңнан астам стационарлық ластану көзі бар. Оның көпшілігі - кәсіпорындар сияқты Қазақстанның батысында орнааласқан. Өнеркәсіптік нысандар саны бойынша көшбасшы Атырау облысында — 34 мың, одан кейін Маңғыстау облысында — 28,7 мың және Ақтөбе облысында 21,1 мың бар. Ақтау еліміздің ең лас қалаларының тізіміне кірмеген, Ақтөбе анда-санда бой көрсетеді, бірақ Атырау бұл тізімде бұрыннан бар. Тұрғындар күнделікті өнеркәсіптік ластанудың салдарын сезініп жүр. Қазгидрометтің мәліметінше, 2025 жылдың ақпан айында қаладағы ауаның ластануы өте жоғары деңгейге жетті.
Ауа сапасының нашарлауына мұнай өңдеу және тасымалдау кәсіпорындары кінәлі: Атырау МӨЗ, Теңізшевройл, Норт Каспиан Оперейтинг Компани Н.В., Атырау ЖЭО, Ембімұнайгаз, WEST DALA. Алайда, қала маңында қалдықтарды сақтайтын «Квадрат» және «Тухлая балка» тоғандардың болуы жағдайды ушықтыра түскен. Әсіресе көктемде жағымсыз иістен бас айналады.
- Далаға шықсаң күйік пен шіріген жұмыртқаның иісі қарсы алады. Кейде күкіртсутек иісінің күштілігінен жабық терезе де көмектеспейді, - деп шағымданады қала тұрғындары.
Тек ақпан айында азот диоксидінің максималды бір реттік концентрациясы нормадан 9,98 есе, ал күкіртсутек 1,7 есе асып түсті.
Соңғы бес жылда қаланың экологиясы әртүрлі кезеңдерді бастан өткерді:
– 2021, 2022, 2024 ж. - ластану деңгейінің жоғарылауы.
- 2023 - күтпеген төмен деңгей.
- 2025 ж. - ластанудың өте жоғары деңгейге дейін өсуі.
- Қолайлы деген 2023 жылдың өзінде Атырау облысында күкіртсутегімен жоғары ластанудың 233 жағдайы және 5 экстремалды жоғары жағдайы тіркелді. Олардың үштен бірі - Мақат ауданына тиесілі. Мұнда «Болашақ» зауыты және «Норт Каспиан Оперейтинг компания Н.В.» орналасқан, - деді облыстың экология департаментінде.
Бір жыл бұрын наурыз айында экстремалды шығарындылар жағдайы қайталанды.
- 2024 жылдың көктемінде ластану деңгейі қауіпті деңгейден асқан кезде әкімдік құрамына шенеуніктер, депутаттар мен қоғам қайраткерлері кірген арнайы комиссия құруға мәжбүр болды. Олар 9 заңбұзушылықты тіркеді. Бірақ бұдан жағдай өзгере ме, мәселе сол күйінде қалып отыр, - дейді тұрғындар.
Бірақ шенеуніктер нәтиже бар деп сендірді. «Жасыл Қазақстан» жобасы аясында 2025 жылы АМӨЗ шығарындыларды 25% төмендетуге тиіс. Жоспарланған шаралардың ішінде: көмірсутек буын ұстау жүйелерін орнату, түтін газын тазартуды жаңарту, отын газын тазартуды жақсарту бар.
Әкімдік сонымен қатар жаңа булану алқаптары үшін 500 гектар жер бөлді. Бірақ бұл мәселені шеше ме? Әзірге Атырау тұрғындары үшін таза ауа қол жетпес арман ғана болып қала береді.
Мемлекеттік деңгейде не істеліп жатыр ?
2025 жылдан бастап Қазақстан экологиялық талаптарды қатаңдатады: елдің 28 ірі кәсіпорны үшін шығарындылар, төгінділер және қалдықтарды көму үшін төлемақы мөлшерлемелері екі есеге ұлғайды. Елімізде ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындыларына мониторинг жасаудың автоматтандырылған жүйесін орнату жұмысы аяқталуға жақын.
Қазірдің өзінде 91 кәсіпорынның 72-сі жүйеге қосылған, ал талаптарды сақтамағаны үшін 36 компанияға 17,3 млн теңге айыппұл салынды. Бұл әкімшілік жазаның бір бөлігі ғана.
- Экологиялық бақылау бойынша 2024 жылдың 12 айында экологиялық заңнаманы сақтау бойынша 1 080 тексеру жүргізілді, 2 888 заңбұзушылық анықталды, 1 820 ұйғарым берілді. 2 404 әкімшілік айыппұл салынды, оның ішінде жалпы сомасы 31,4 млрд теңге болатын 2 076 айыппұл өндірілді. Шаруашылық қызметті тоқтата тұру туралы сотқа 45 материал жолданды, оның 35-і сот шешімімен қанағаттандырылды, - деп атап өтті Экология министрлігінде.
Алайда, сарапшылардың пікірінше, айыппұл салу арқылы мәселе шешілмейді. Кешенді тәсіл қолға алынуы қажет, олар: газдандыру, өнеркәсіптік шығарындыларды қатаң бақылау, экологиялық көлікті дамыту және кәсіпорындарды жаңғырту. Егер бұрын экологтар жекелеген қалаларға қатысты мәселе көтеріп, дабыл қағатын болса, қазір ол жалпыұлттық сипатқа ие болды. Өйткені бірқатар қалада ластану қауіпті деңгейге жетті және жедел әрекет етуді қажет етеді.
Бұған дейін елдегі полигондарда 125 млн тонна қоқыс жатқанын жазған едік.
